Jassy

Jassy, ​​często wymawiane „Yahsh” w języku angielskim i od dawna znane anglojęzycznej publiczności jako Jassy, ​​są dziś trzecim pod względem liczby ludności miastem Rumunii i siedzibą administracyjną okręgu Jassy, ​​jednak ich rezonans wykracza poza samą demografię. Położone w historycznym regionie Mołdawii, u zbiegu równiny Jijia i płaskowyżu Bârlad, Jassy zajmują terytorium, którego wysokość waha się od około 34,5 metrów nad poziomem morza na równinie zalewowej rzeki Bahlui do około 355 metrów na wzgórzu Repedea. Według spisu z 2021 r. 271 692 mieszkańców zamieszkuje samo miasto, podczas gdy jego obszar metropolitalny rozciąga się na 423 154, a jego szersza strefa podmiejska przekracza pół miliona dusz. Na przestrzeni wieków wstrząsów politycznych i fermentu kulturalnego Jassy przekształciły się ze średniowiecznej stolicy księstwa w nowoczesne centrum edukacji, badań naukowych, przemysłu i sztuki, zyskując przydomek Stolicy Kultury Rumunii, a od grudnia 2018 r. – jej Historycznej Stolicy.

Tożsamość Jassów została ukształtowana w tyglu mołdawskiej państwowości. Od 1564 do 1859 roku miasto było stolicą Księstwa Mołdawii, a rolę tę na krótko powtórzyło jako siedziba Zjednoczonych Księstw w latach 1859–1862, a następnie ponownie od 1916 do 1918 roku jako stolica Rumunii w czasie wojny. Jego ulice i place świadczą o epokach naukowych wysiłków, osiągnięć literackich i organizacji politycznej. Wybitny historyk Nicolae Iorga, sam będący potomkiem mołdawskich pisarzy, oświadczył, że żaden Rumun nie może twierdzić, że posiada pełną wiedzę o swoim narodzie bez zapoznania się z Jassami, co powtarzały kolejne pokolenia, które uważały to miasto za synonim świadomości narodowej.

Średniowieczne centrum Jassów zajmuje tzw. „Palat Terrace”, 25-metrowy taras rzeczny rzeki Bahlui, wokół którego skupiła się najwcześniejsza osada miejska. W kolejnych stuleciach ekspansja miejska toczyła się na południe i północ przez równinę zalewową i wspinała się na wzgórza otaczające dolinę. Lokalna tradycja przypisuje Jassom siedem wzgórz — Breazu, Bucium, Cetățuia, Copou, Galata, Repedea i Șorogari — zachęcając do porównań z Rzymem, co jest paralelą wzmocnioną przez tarasy i zabytki, które zdobią każde wzniesienie. Ze szczytu wzgórza Cetățuia, XVIII-wieczne fortyfikacje nadal górują nad miastem, podczas gdy srebrzyste iglice prawosławnych kościołów podkreślają linię horyzontu na Copou, a każda z budowli oferuje unikalny widok na porośnięte bluszczem fasady i kręty bieg Bahlui poniżej.

Pośród tej topograficznej mozaiki, naturalne otoczenie Jassów emanuje poczuciem spokojnej bujności. Winnice niegdyś pokrywały zbocza Wzgórza Jassów, a ogrody rozkwitają w granicach miasta — dziedzictwo zachowane w Ogrodzie Botanicznym, który założony w XIX wieku jest najstarszym i najbardziej rozległym w Rumunii. Za jego murami, otaczające wyżyny i lasy kryją klasztory, których freskowane obszary przywołują formę sztuki religijnej charakterystyczną dla Mołdawii. Ta leśna kraina rozszerza etos miasta kultywowanej elegancji, motyw powtarzany w Centralnej Bibliotece Uniwersyteckiej — najstarszym w kraju repozytorium wiedzy — której neoklasycystyczna czytelnia pozostaje cichym sanktuarium dla uczonych.

Jeśli dziedzictwo kulturowe Jassów opiera się na architekturze i terenach zielonych, to jest ono podtrzymywane przez instytucje akademickie. Najstarszy rumuński uniwersytet został założony tutaj w 1860 roku, zaledwie rok po utworzeniu pierwszej w kraju szkoły inżynierskiej, która była zapowiedzią wydziałów technicznych, które dziś mieszczą około sześćdziesięciu tysięcy studentów na pięciu publicznych uniwersytetach. Sieci kolejowe i drogowe — wśród nich wielki dworzec założony w 1870 roku — wnoszą młodość i intelekt do miasta, a tereny kampusu tętnią towarzyską energią bibliotek, laboratoriów i sal wykładowych. Te święte sale ukształtowały pokolenia historyków, językoznawców, geografów i socjologów, wzmacniając status Jassów jako trzeciego najważniejszego ośrodka edukacji i badań w Rumunii.

Życie kulturalne w Jassach jest nierozerwalnie związane z instytucjami występów i wystaw. Teatr Narodowy im. Vasile Alecsandriego, założony w 1840 r., rości sobie prawo do miana najstarszej w kraju trupy teatralnej, na której scenie wystawiane są interpretacje klasyków europejskich i dzieł rumuńskich dramatopisarzy. Obok stoi Mołdawska Państwowa Filharmonia, której sala koncertowa rozbrzmiewa symfonicznymi cyklami i kantatami chóralnymi, podczas gdy Opera House prezentuje pełne wieczory muzyki i baletu. W Jassach Athenaeum odbywają się wykłady, recitale i wystawy sztuki, a jego ozdobna fasada jest symbolem oddania miasta wzajemnemu oddziaływaniu myśli i piękna.

Pielgrzymki do Jassów są punktem rocznej kalendarzowej daty. Każdego października kompleks klasztorny prawosławnej katedry przyciąga największą rumuńską pielgrzymkę, ponieważ tysiące osób zbierają się przy relikwiach przechowywanych w krypcie. Ich procesja przebiega wzdłuż bulwarów wyłożonych barokowymi kościołami, a kamienne fasady przypominają epoki wpływów osmańskich, habsburskich i rosyjskich. Te duchowe podróże podkreślają rolę Jassów zarówno jako miejsca tożsamości narodowej, jak i węzła w szerszym świecie prawosławnym.

Przez całą swoją historię polityczną Jassy były siedzibą drukarni i salonów literackich, które ukształtowały współczesną literaturę rumuńską. W 1829 r. wydano tu pierwszą gazetę w języku rumuńskim, a w 1867 r. stowarzyszenie Junimea uruchomiło przegląd Convorbiri Literare, platformę dla wspomnień Iona Creangi z dzieciństwa i najwcześniejszych wierszy Mihaia Eminescu. Kolejne czasopisma, takie jak Contemporanul (1871) i Viața Românească (1906), wyłoniły się z kręgów Jassów, opowiadając się za standaryzacją językową, reformą społeczną i kulturą narodową. Nazwiska Vasile Alecsandri, Mihaila Sadoveanu, Titu Maiorescu i Dimitriego Cantemira są szeroko znane, ich dzieła powstały w miejskich pracowniach lub majątkach ziemskich na zapleczu miasta.

Geografia i klimat wpłynęły na rytmy Jassów. Położone nad rzeką Bahlui, która sama jest dopływem Jijia i ostatecznie Prut, miasto doświadcza czterech odrębnych pór roku. Zimy są łagodzone przez masy powietrza kontynentalnego, z umiarkowanymi opadami śniegu i nocnymi temperaturami spadającymi czasami poniżej −15 °C. Lata mogą przekraczać 35 °C pod kopułą wysokiego ciśnienia, podczas gdy wiosna i jesień przynoszą ulotne wybuchy zieleni i złota. Zgodnie z klasyfikacją Köppena klimat rozciąga się między wilgotnym reżimem kontynentalnym (Dfa) i wilgotnym umiarkowanym (Cfa), próg określony przez różne izotermy. Te wahania kształtują lokalną florę — od platanów rosnących wzdłuż centralnych bulwarów po kasztany gromadzące się na zboczach wzgórz — i dyktują sezonowe festiwale, które wyznaczają kalendarz miejski.

W okresie powojennym gospodarka Jassów zdywersyfikowała się poza swoje naukowe i kulturalne podstawy, obejmując przemysł i usługi. Fabryki powstawały w planowanych strefach przemysłowych, ich kominy były symbolami modernizacji w czasach komunizmu, tylko po to, by zamknąć je dwa pokolenia później wraz z upadkiem reżimu. Miasto zwróciło się następnie w stronę usług, zwłaszcza edukacji, opieki zdrowotnej, bankowości, rządu i turystyki, aby wesprzeć swój wzrost. W ostatnich dekadach sektor technologii informatycznych stał się symbolem odnowy. Międzynarodowe firmy — Amazon, Oracle, Continental, Conduent, Xerox, Accenture, Capgemini i inne — założyły tutaj centra rozwoju, obok rodzimych firm, takich jak Bitdefender i Pentalog. Dwa lokalne uniwersytety oferują specjalistyczne programy informatyczne, a w 2016 r. liczba pracowników sektora IT w metropolii wynosiła około szesnastu tysięcy, a przewiduje się, że do 2030 r. przekroczy trzydzieści trzy tysiące. Ta szybka ekspansja pobudziła odnowę miejską, ponieważ parki biurowe i inkubatory technologiczne przekształcają dawne dzielnice fabryczne.

Infrastruktura transportowa łączy Jassy z sieciami krajowymi i regionalnymi. System tramwajowy, zainicjowany w 1900 r., obejmuje 126 tramwajów elektrycznych wzdłuż głównych arterii, uzupełnionych o 150 autobusów; w 2014 r. przewoziły one średnio 140 000 pasażerów dziennie. Połączenia lotnicze zapewnia Międzynarodowy Port Lotniczy w Jassach, osiem kilometrów na wschód od centrum, który zajmuje trzecie miejsce wśród rumuńskich lotnisk pod względem liczby pasażerów i oferuje połączenia z Europą i Bliskim Wschodem. Linie kolejowe zainaugurowane w latach 70. XIX wieku — łączące Jassy z Ungheni, Kiszyniowem i Bukaresztem — pozostają czynne, obsługiwane przez trzy stacje dla podróży krajowych i transgranicznych. Arterie drogowe obejmują trasy europejskie E583/E85 do Bukaresztu i E58 w kierunku Europy Środkowej, podczas gdy budowana autostrada A8 obiecuje połączyć Jassy z autostradą A3 Transylwanii w nadchodzących latach. Uzupełnieniem tych opcji są usługi autokarowe, oferujące dalekobieżne trasy autobusowe do różnych miejsc w Rumunii.

Środowisko zabudowane Jassów odzwierciedla jego wielowarstwową przeszłość. Stare kościoły i klasztory z XVII wieku stoją obok inspirowanych Habsburgami budynków użyteczności publicznej i stalinowskich bloków mieszkalnych. Epoka komunistyczna narzuciła osiedla mieszkaniowe w dawnych ogrodach i sadach, zastępując chłopskie chaty i zagrody dla zwierząt betonowymi blokami mieszkalnymi. Jednak od 1989 r. zakorzenił się renesans. Odnowiono chodniki w centrum miasta, odnowiono place miejskie i pomalowano fasady. W zrewitalizowanych dzielnicach otwarto centra handlowe, a tętniąca życiem społeczność studencka wlała młodzieńczy puls do kawiarni, lokali muzycznych i browarów rzemieślniczych.

Turystyka w Jassach opiera się na bogatym dziedzictwie. Stanowiska archeologiczne z okresu średniowiecza ujawniają ślady dworów książęcych i fortyfikacji. Domy pamięci przechowują pomieszczenia, w których luminarze literatury tworzyli swoje dzieła. Muzea — od Muzeum Historii Interaktywnej Mołdawii po Muzeum Literatury Rumuńskiej — zapraszają do wciągających spotkań z przeszłością. Zabytki architektoniczne, od neoklasycystycznego Pałacu Kultury po barokową kaplicę klasztoru Trei Ierarhi, świadczą o stylistycznym eklektyzmie miasta. Poza obwodem miejskim rezerwaty przyrody chronią endemiczną florę i faunę, a źródła mineralne od dawna przyciągają poszukiwaczy zdrowia do pobliskich miast wypoczynkowych. Winnice na wzgórzach dostarczają białych i czerwonych odmian, a ich piwnice są otwarte na degustacje, które nawiązują do tradycji winiarskich Mołdawii.

Bliskość Jassów do granicy z Republiką Mołdawii, oddzielonych od Rumunii rzeką Prut, nadaje miastu transgraniczną dynamikę. Chociaż sąsiednie dzielnice wiejskie wykazują trudności ekonomiczne — gdzie nadal istnieją powozy konne i rolnictwo na własne potrzeby — centrum miasta prezentuje kontrastujące oblicze dobrobytu i urbanizacji. To zestawienie podkreśla rolę Jassów jako bramy między najbiedniejszym regionem Rumunii a szerszą gospodarką europejską, status, który zaciera uproszczone pojęcia dekadencji granicznej.

Przez stulecia transformacji Jassy pozostały niezłomne w służbie nauce, sztuce i pamięci narodowej. Po jego ulicach przechadzają się pielgrzymi i poeci, inżynierowie oprogramowania i naukowcy, a każde spotkanie wplata nowy wątek w wieloaspektową narrację miasta. Od tarasów Copou po czytelnie Centralnej Biblioteki Uniwersyteckiej, od linii tramwajowych sunących pod rozgwieżdżonymi nocami po rozbrzmiewającą nawę katedry, Jassy trwają jako żywa kronika rumuńskiego życia. Jego wzgórza, rzeki i budowle są świadectwem przeszłości, która kształtuje teraźniejszość, podczas gdy jego uniwersytety, teatry i przedsiębiorstwa wskazują na przyszłość ukształtowaną przez intelekt, kreatywność i ciągłość kulturową. W Jassach można znaleźć nie tylko miasto zapisów i restauracji, ale także miejsce trwałej ludzkiej ciekawości i wspólnotowej tożsamości, miejsce, w którym historia pozostaje namacalnie w dialogu z jutrem.