Budva

Budva zajmuje wąski skalisty cypel na wybrzeżu Adriatyku w południowo-zachodniej Czarnogórze, a jej średniowieczne mury obronne pochylają się nad turkusowymi wodami w sercu słynnej Riwiery Budva. Zajmując obszar miejski o powierzchni około 4,2 km² w obrębie murów miejskich (i rozciągający się na obszarze miejskim o powierzchni 122 km²), ta osada licząca 27 445 mieszkańców (stan na 2023 r.) znajduje się pomiędzy falistymi zboczami Alp Dynarskich a 25-kilometrowym pasem piaszczystych i kamienistych plaż. Jej żywa pamięć sięga 2500 lat wstecz, co czyni ją jedną z najstarszych nieprzerwanie zamieszkanych miejscowości wzdłuż wschodniego Adriatyku.

Z perspektywy żeglarza przybywającego jachtem, Stare Miasto Budvy wyłania się niczym miniaturowa cytadela: płowe kamienne mury przebite garstką bram, które kiedyś zamykały osadę iliryjską, później przekształconą przez Rzymian i Wenecjan. Porta di Terra Ferma jest dziś głównym wejściem, a jej solidne łuki wpuszczają zwiedzających do labiryntu wąskich uliczek i nasłonecznionych placów. Tutaj kościoły z XVII wieku dzielą przestrzeń ze szczątkami bazyliki z 840 r. n.e.; kościół Santa Maria in Punta i nowszy prawosławny kościół Świętej Trójcy wyznaczają ciche progi do refleksji. Każda kamienna fasada świadczy o warstwach handlu morskiego, panowania Wenecji i garnizonów austro-węgierskich, najbardziej dramatycznie ucieleśnionych w cytadeli na czubku półwyspu. Jego 160-metrowe mury obronne, wieże wschodnie i zachodnie oraz surowe koszary świadczą o czasach, gdy szlakami morskimi przybywały floty, a nie poszukiwacze słońca.

Za wałami miasto rozciąga się w nieregularnej siatce. Ulica Njegoševa, główna arteria Budvy, biegnie na zachód od Porta di Terra Ferma, kierując ruch pieszy w stronę plaż. Na południu rozciąga się 1,6-kilometrowy odcinek Slovenska plaža, niegdyś niezagospodarowany półksiężyc z kamyków, który w połowie XX wieku ustąpił miejsca starannie zaplanowanemu zespołowi hoteli — w tym Avala Hotel z 1939 roku i późniejszemu kompleksowi Slovenska plaža. Te wczesne przedsięwzięcia nadały ton rozważnej ekspansji, umieszczając obiekty wypoczynkowe na południe od Adriatyckiej Autostrady i pozwalając polu Budvy zachować kieszenie gruntów rolnych i otwartej przestrzeni.

Jednak ta okleina planowania nigdy nie została rozszerzona jednolicie. Na północ od autostrady Rozino, Dubovica i Golubovina powstały pod ideałami centrów obywatelskich, goszcząc szkoły, biura administracyjne i udogodnienia społeczne w ogólnie racjonalnych układach. Jednak na wschodzie strome zbocza wzgórz były świadkami niekontrolowanego wzrostu budownictwa od końca lat 80. XX wieku. Gdy Jugosławia się rozpadła, a Czarnogóra uzyskała niepodległość w 2006 r., kapitał zagraniczny napłynął do nieruchomości, pobudzając gęste skupiska wieżowców mieszkalnych i kompleksów willowych. Wąskie ulice wiją się teraz między krawędziami betonu, obciążone korkami w miesiącach letnich i chronicznym niedoborem miejsc parkingowych. Nawet obwodnica miasta — pierwotnie przeznaczona do kierowania ruchem przelotowym wokół Budva Field — została wchłonięta przez ekspansję samego miasta, funkcjonując bardziej jako ruchliwy bulwar miejski niż trasa ulgi.

Turystyka napędza gospodarkę Budvy. Tylko w 2013 r. miasto odnotowało prawie 670 000 przyjazdów i 4,47 mln noclegów, co stanowi prawie połowę całkowitej liczby turystów w Czarnogórze. Chociaż dobrze zachowane Stare Miasto jest atrakcją, reputacja Budvy opiera się przede wszystkim na słońcu, morzu i południowoeuropejskiej gościnności. Plaża Mogren, schowana pod klifami wzgórza Spas, oferuje dwie zatoczki z czystą wodą połączone ścieżką wzdłuż klifu. Ričardova glava i plaża Pizana służą jako mniejsze, bardziej kameralne zatoczki, podczas gdy wyspa Sveti Nikola — zaledwie kilometr od brzegu — rzuca swoje szerokie piaszczyste brzegi jako letnią wycieczkę dla żeglarzy i jednodniowych wycieczkowiczów.

Poza granicami miasta Riwiera rozciąga się na zachód do plaży Jaz, dwukilometrowej przestrzeni piasku, na której odbywały się koncerty światowych ikon — The Rolling Stones (35 000 widzów w 2007 r.) i Madonny (47 000 w 2008 r.) — a od 2014 r. coroczny Festiwal Tańca Morskiego. Na południowy wschód od Budvy złote piaski Bečići i niskie hotele przywodzą na myśl delikatną elegancję śródziemnomorskich kurortów z połowy XX wieku, podczas gdy dalej wzdłuż wybrzeża, słynna wysepka Sveti Stefan i parki Miločer prezentują kontrast ekskluzywności i historycznego uroku. Te osady — niegdyś skromne wioski rybackie — obecnie obsługują gości poszukujących odosobnienia i wyrafinowanej obsługi, a ich wąskie uliczki i zagospodarowane ogrody są o wiele odległe od energicznego nabrzeża Budvy.

W objęciach Starego Miasta kultura znajduje wiele ujść. Lipiec i sierpień przynoszą Theatre City, festiwal, który zamienia kościoły, place i mury obronne w sceny dla dramatów, muzyki i sztuk wizualnych. Adriatic Fair jest gospodarzem jedynego w kraju dorocznego pokazu samochodowego każdej jesieni; sąsiadujące kasyna — wśród nich Maestral w Pržno — świadczą o równoległym przyciąganiu turystyki hazardowej, produktu ubocznego tętniącego życiem nocnego życia miasta. Kluby takie jak Top Hill i Trocadero — położone nad morzem — tętnią życiem do świtu, podczas gdy bary wzdłuż mariny i promenad są przeznaczone zarówno dla rodzin, jak i imprezowiczów.

W spokojniejsze dni muzeum miejskie i dom pamięci Stefana Mitrova Ljubišy oferują archeologiczne i literackie spostrzeżenia, a dzwonek z filmu The Long Ships z 1964 r. jest zabytkiem kina. W 2015 r. w TQ Plaza otwarto czterosalowy multipleks, przywracając kinową nowość miastu, które przez dekadę nie miało kina. Dziedzictwo Zeta Film, dawnej głównej firmy produkcyjnej Czarnogóry, nadal rozbrzmiewa na tych ulicach, nawet gdy nowe lokalne seriale telewizyjne wykorzystują mury i plaże Budvy jako tło dla regionalnej widowni.

Nowoczesne połączenia łączą Budvę z jej zapleczem i dalej. Dwupasmowe autostrady łączą ją z Podgoricą — sześćdziesiąt kilometrów przez Cetinje lub przez tunel Sozina — a autostrada adriatycka biegnie na północ do Herceg Novi i na południe do Ulcinj. Lotnisko Tivat, oddalone zaledwie o dwadzieścia kilometrów, obsługuje całoroczne loty do Belgradu i Moskwy, każdego lata zwiększając liczbę sezonowych czarterów; lotnisko w Podgoricy, oddalone o czterdzieści pięć minut jazdy samochodem, oferuje szersze połączenia europejskie. Buse to Dubrovnik promem przez dwie godziny morza, oszczędzając podróżnym dłuższej jazdy wokół Zatoki Kotorskiej, podczas gdy regionalne linie autobusowe dowożą pasażerów do Sarajewa, Skopje i dalej. W obrębie Budvy autobus Mediteran Express krąży między centrum miasta a Sveti Stefan, a samo Stare Miasto wpuszcza tylko pieszych.

Jednak ten wzrost nie obył się bez krytyki. Termin „Budvanizacija” wszedł do regionalnego leksykonu, aby opisać szybką, nieuregulowaną ekspansję miejską, nie zważającą na ograniczenia środowiskowe lub infrastrukturalne. Niedbałe planowanie na wzgórzach nad polem Budvy doprowadziło do powstania mozaiki konstrukcji, często zaniedbującej odpowiednie rozwiązania w zakresie wody, energii i ruchu drogowego — kwestie, którymi władze zajęły się później, ale które nadal kształtują napięte relacje miasta z jego własnym sukcesem.

Dla odwiedzających Budva oferuje zarówno znajome rytmy śródziemnomorskiego kurortu nadmorskiego — kawę w zacienionym placu, opalanie się na gładkich kamykach, wieczorny spacer wzdłuż promenady obsadzonej palmami — jak i subtelniejsze nagrody: grę światła na starożytnych kamieniach o zmierzchu, niski pomruk dzwonów kościelnych przed wschodem słońca, ciszę ukrytych placów, na których tętnią jedynie lokalne plotki. Poza plażami i klubami to miasto liczące 27 445 dusz podtrzymuje żywą tkankę historii Adriatyku, gdzie każda wąska uliczka i każdy zniszczony mur opowiada historię kulturowej konwergencji, ambicji morskich i nieustającego uroku morza i skał.

W Budvie kontury przeszłości i teraźniejszości łączą się. Jej podłoga z osadowych skał, jej wiatrokształtne fortyfikacje, jej nowoczesne wieże — wszystko to współistnieje na przestrzeni zaledwie czterech kilometrów kwadratowych, ale rezonuje z dalekosiężnymi spuściznami. Tutaj Adriatyk pulsuje na tle tysiącletnich wałów; tutaj śmiech rozlewa się z kawiarni na świeżym powietrzu długo po tym, jak słońce chowa się za wzgórzem Spas; tutaj przyszłość nadmorskiego klejnotu jest nadal pisana zarówno przez planistów, jak i marzycieli. Jako główny kurort Czarnogóry, Budva stoi na rozdrożu: między ochroną a postępem, między cichą refleksją a pełnymi werwy obchodami, a między trwałymi prądami historii a niespokojnymi przypływami nowoczesnej turystyki.