Thimphu

Thimphu rozciąga się wzdłuż wąskiej wstęgi dna doliny, a jego blado-ochrowe dachy są przyciśnięte do Wang Chhu, gdy wije się na południe w stronę Indii. Tutaj, na wysokości od 2248 do 2648 metrów nad poziomem morza, stolica Bhutanu rozrosła się ze skromnego skupiska domów wokół Tashichho Dzong w miasto liczące prawie sto tysięcy dusz, gdzie tradycyjne obyczaje przetrwały, nawet gdy nowoczesne wymagania naciskają na zalesione zbocza.

Wyznaczenie Thimphu na stolicę Bhutanu w 1955 r. oznaczało celowe przesunięcie z rzecznej równiny Punakha do tej wyższej, bardziej obronnej doliny. Sześć lat później król Jigme Dorji Wangchuck formalnie ogłosił ją siedzibą administracji całego królestwa. W tym momencie miasto rozciągało się na północ i południe wzdłuż zachodniego brzegu doliny, ukształtowane przez sezonowe przypływy rzeki Thimphu — znanej tutaj jako Wangchhu — i otoczone wzgórzami sięgającymi do 3800 metrów. Niewiele stolic państwowych dorównuje jej wysokości. Niewiele dzieli jej płynne przeplatanie się organów politycznych z klasztorami, terenami pałacowymi z otwartymi rynkami i pilnymi potrzebami rozwoju miejskiego ze świadomym wysiłkiem na rzecz ochrony delikatnych lasów.

Od samego początku ekspansja miejska opierała się na prostym rachunku wysokości i klimatu. Górne stoki były pokryte lasem i krzakami, podczas gdy niższe tarasy ustąpiły miejsca sadom, łąkom pastwiskowym i ryżowym polom. Powietrze rozrzedza się w miarę wspinaczki, przechodząc z ciepłych umiarkowanych do chłodnych umiarkowanych lasów, a następnie w alpejskie zarośla. Chmury monsunowe wspinają się po nawietrznych zboczach na wschodzie, pozostawiając wzgórza Thimphu stosunkowo suche i sprzyjające drzewom sosnowym i jodłowym. Poza tymi granicami nadchodzi lato z burzowymi chmurami toczącymi się od połowy kwietnia do września, często w towarzystwie dni stałego deszczu, który wzburza rzeki i spawa gruz na wąskiej drodze. Zimy natomiast przynoszą zimne podmuchy, lekki śnieg na odległych szczytach i cichy blask szronu o świcie, gdy chmury pozostają nisko, a widoczność kurczy się do mniej niż kilometra.

W tym kontekście „Plan strukturalny Thimphu na lata 2002–2027” wyznacza ramy dla wzrostu. Opracowany przez Christophera Charlesa Benningera i zatwierdzony przez Radę Ministrów w 2003 r., jego zasady przewodnie kładą nacisk na ochronę buforów nadrzecznych i pokrywy leśnej, utrzymanie wizualnej widoczności klasztorów i czortenów oraz ograniczenie wysokości budynków zgodnie z tradycyjnymi formami Bhutanu. Do 2027 r. znaczna część centrum miasta ma być wolna od samochodów prywatnych, zastąpiona arkadowymi chodnikami, zacienionymi placami i kawiarniami, podczas gdy ruch przelotowy będzie odbywał się na obrzeżach. Plan ten korzystał ze środków Banku Światowego i Azjatyckiego Banku Rozwoju; przy szacowanych kosztach przekraczających miliard dolarów stanowi on prawdopodobnie największy pojedynczy zastrzyk funduszy rozwojowych w historii królestwa.

Jednak charakter Thimphu jest dostrzegalny nie tylko w obszernych dokumentach politycznych, ale także w zakrętach ścieżek, wyborach przywódców miejskich, skupiskach ministerstw i cichej dyscyplinie bhutańskiego ubioru. W dni powszednie ludność gromadzi się na Centenary Farmers Market, gdzie stragany są pełne papryczek chilli, grzybów i małych pojemników lokalnych truskawek; masło i ser z jaków zajmują chłodniejsze nisze. W weekendy nad rzeką pojawia się osobny targ, gdzie świeże produkty stoją obok drewnianych mis, ręcznie tkanych tkanin i niskiej jakości importów z pobliskich Indii. Za tą sceną przebiega Norzin Lam, główna arteria miasta. Wzdłuż niej ciągną się banki, restauracje, tradycyjne sklepy z tkaninami i coraz większa liczba dyskretnych klubów nocnych, stanowiąc kręgosłup zarówno handlu, jak i nieformalnego życia towarzyskiego.

Serce administracyjne Thimphu znajduje się na północ od rynku. Tam, w budynku SAARC — połączeniu motywów bhutańskich i nowoczesnej inżynierii — mieści się Zgromadzenie Narodowe oraz Ministerstwa Planowania i Spraw Zagranicznych. Po drugiej stronie rzeki, Pałac Dechencholing oznacza oficjalną rezydencję króla. Dalej na północ znajduje się Dechen Phodrang, niegdyś oryginalny Tashichho Dzong, przekształcony w 1971 r. w szkołę klasztorną dla 450 nowicjuszy. Freskowane ściany zachowały malowidła z XII wieku, a UNESCO odnotowało jego kulturowe skarby. Krótkie podejście pod górę prowadzi do Royal Banquet Hall i Centre for Bhutan Studies, gdzie naukowcy badają rozwijającą się demokrację kraju.

Nawet w samym sercu miasta różnice między dzielnicami pozostają namacalne. Changangkha, na zachód od Chubachu, zachowała swoją XIII-wieczną świątynię poświęconą Tysiącramiennemu Awalokiteśwarze, jej koła modlitewne i starzejące się pisma zostały odrestaurowane pod koniec lat 90. XX wieku. Obok Motithang leży najciekawsza enklawa miasta: Rezerwat Takin, gdzie narodowe zwierzę Bhutanu wędruje na mocy nakazu ochrony z 2005 roku. Kiedyś minizoo, wybieg odzwierciedla zarówno starą legendę o stworzeniu takin, jak i naleganie króla na wypuszczanie dzikich zwierząt do ich naturalnego środowiska — tylko po to, aby zobaczyć, jak zwierzęta wracają, naciskając na skraj lasu, dopóki w mieście nie zostanie wzniesione sanktuarium.

Yangchenphug i Zamazingka, na wschodnim brzegu, ukazują inną stronę życia miejskiego. Ich obsadzone drzewami ulice — Dechen Lam i jego kontynuacja — są siedzibą szkół średnich i gimnazjów, małych klinik i kilku boisk sportowych. W Sangyegang wieża telekomunikacyjna wznosi się nad polem golfowym, które przechodzi w Zilukha, gdzie klasztor zajmuje jej zbocze i oferuje rozległe widoki na Tashichho Dzong poniżej. Kawangjangsa, na zachodzie, mieści zarówno Instytut Medycyny Tradycyjnej, jak i Muzeum Dziedzictwa Ludowego, obok siedziby WWF w Bhutanie, co jest dowodem na nacisk królestwa na ochronę środowiska.

Życie religijne przenika każdą dzielnicę. Tasziczho Dzong stoi na straży właściwego miasta: twierdza, centrum administracyjne i klasztorna twierdza w jednym. Budowane przez stulecia, szerokie białe ściany obramowują sale modlitewne obwieszone jedwabnymi sztandarami i złoconymi posągami. W Simtokha Dzong, pięć kilometrów na południe, czas wydaje się zatrzymany: jego kompaktowy dziedziniec, zaledwie sześćdziesiąt metrów kwadratowych, kryje najstarszy dzong w Bhutanie, pochodzący z 1629 roku. Dalej na północ, położony na grzbiecie w pobliżu góry Cheri, XIII-wieczny klasztor Tango oferuje kolejne spotkanie z cichymi krużgankami i kołami modlitewnymi wyrytymi na łupku. Legenda głosi, że Awalokiteśwara objawił się tutaj w postaci Hayagrivy, a lokalna legenda upiera się, że samo słowo „Tango” oznacza „głowę konia”, co jest ukłonem w stronę groźnego oblicza bóstwa.

Nie wszystkie pomniki pochodzą z odległej przeszłości. Czorten Pamięci, zbudowany w 1974 r. na cześć trzeciego Druk Gyalpo, Jigme Dorji Wangchucka, wznosi się w pobliżu centralnego ronda, a jego bielona stupa jest zwieńczona złotymi iglicami i dzwonami. Nie przechowuje on szczątków śmiertelnych; zamiast tego ucieleśnia umysł Buddy, tak jak wyobrażał to sobie zmarły król. Wewnątrz, większe niż życie bóstwa tantryczne patrzą na zewnątrz, niektóre w niezwykłych pozach, przypominając, że jest to żywa tradycja, a nie eksponat muzealny.

Ponad południowymi krańcami miasta, wysoko na Kuensel Phodrang, góruje nad linią horyzontu brązowa figura Buddy Dordenmy. Zaprojektowana, aby uczcić stulecie monarchii i spełnić starożytne przepowiednie, 51,5-metrowa statua mieści w swoich komnatach ponad 125 000 mniejszych pozłacanych Buddów. Sfinansowana głównie przez chińską korporację i ukończona około 2010 roku, stała się zarówno miejscem pielgrzymkowym, jak i punktem orientacyjnym dla osób przybywających z lotniska Paro, pięćdziesiąt dwa kilometry na zachód.

Transport do i z Thimphu zależy niemal całkowicie od krętej drogi z Paro. Lotnisko Paro, jedyna brama Bhutanu dla samolotów ze stałym skrzydłem, leży za wysoką przełęczą na wysokości 2235 metrów. 34-milowa podróż do miasta zajmuje około półtorej godziny, pokonując ostre zakręty i wąskie wąwozy. W samym Thimphu zauważalna nieobecność świadczy o lokalnych preferencjach: sygnalizacja świetlna została usunięta, zanim w ogóle zaczęła działać. Zamiast tego umundurowani funkcjonariusze, z rękami uniesionymi w gotowej choreografii, kierują stałym przepływem pojazdów i autobusów. Plany tramwaju lub systemu kolei miejskiej krążyły od lat, ale na razie miasto porusza się taksówkami, autobusami miejskimi i własnymi dwoma nogami.

Za tymi praktycznymi szczegółami kryje się szersza wizja. Kiedy Thimphu zostało otwarte dla zagranicznych gości w 1974 r., turystyka była objęta ścisłymi ograniczeniami: zagraniczne grupy podróżowały według tras zorganizowanych przez rząd, opłaty pozostały wysokie, a surowe zasady regulowały ubiór, zachowanie i fotografię. Z czasem Bhutan Tourism Development Corporation — sprywatyzowana w 1994 r. — ustąpiła miejsca małym prywatnym operatorom. Jednak dzisiejsza strategia nadal kładzie nacisk na „wysoką wartość, małą liczbę”: skromny napływ gości, kierowany w stronę obiektów kulturowych i tras trekkingowych, unika przytłaczania lokalnego życia lub kompromisów w kwestii tradycji.

Ekonomicznie Thimphu odzwierciedla mieszany model Bhutanu. Rolnictwo i hodowla zwierząt łącznie odpowiadają za prawie połowę krajowej produkcji, a wielu mieszkańców miast posiada ziemie w pobliskich dolinach. Kilka lekkich gałęzi przemysłu — rękodzieło, tekstylia, browarnictwo — działa na południe od głównego mostu, podczas gdy biura banków, firm telekomunikacyjnych i agencji rozwoju skupiają się w pobliżu centralnych dzielnic. Fundacja Loden, założona w 2007 r., wspiera edukację i przedsiębiorczość społeczną, jeszcze bardziej łącząc Thimphu z globalnymi sieciami filantropii.

W tych nurtach zmian i ciągłości przewija się jeden wątek: upór, że nowoczesność musi być zgodna z tożsamością kulturową. Fasady budynków muszą odzwierciedlać tradycyjne wzory rzeźbienia w drewnie i spadziste dachy. Klasztory pozostają aktywnymi miejscami kultu i nauki. Festiwale takie jak coroczny Tshechu przyciągają tłumy na dziedzińce Tashichho Dzong, gdzie zamaskowani tancerze wykonują rytualne sekwencje, które nieprzerwanie trwają od stuleci. Strój narodowy nie jest kostiumem, ale codzienną normą, przypominającą każdemu obywatelowi o przynależności do wspólnego dziedzictwa.

Wieczorem, gdy nad brzegiem rzeki rozbłyskają światła, a mgła osiada wśród sosen, Thimphu odsłania swoje spokojniejsze oblicze. Kilka kawiarni pracuje do późna, ale większość sklepów zamyka się o zachodzie słońca. Miasto przybiera wyciszony charakter, jakby zatrzymało się na chwilę refleksji. W takich momentach rytmy codziennego życia — patrol policji drogowej, mnisi śpiewający w odległych świątyniach, sprzedawcy zamykający swoje stragany — wydają się zakorzenione w cierpliwości ukształtowanej przez wysokość, dym drzewny unoszący się przez alejki, zmianę pór roku na zboczach wciąż gęsto porośniętych lasem. Tutaj, w szóstej co do wysokości stolicy świata, równowaga między ziemią a niebem, przeszłością a teraźniejszością wydaje się jednocześnie krucha i trwała.