Bosfor zdobiony 600 zabytkowymi pałacami

Na skrzyżowaniu kontynentów, Cieśnina Bosfor w Stambule rozwija się jako wstęga historii i piękna. Rozciągająca się na długości około 30 km (19 mil) od Morza Czarnego do Morza Marmara, Bosfor jest tak strategiczny, jak i malowniczy. W najwęższym punkcie — między średniowiecznymi fortami Rumeli Hisarı (strona europejska) i Anadolu Hisarı (strona azjatycka) — droga wodna ma zaledwie ~750 m (2450 stóp) szerokości, tworząc dramatyczną scenerię, w której prądy zderzają się ze sobą. Oba brzegi są gęsto zalesione i usiane wioskami, kurortami i eleganckimi willami. Sułtani osmańscy niegdyś silnie ufortyfikowali te brzegi — Bajazyd I zbudował Anadolu Hisarı w latach 1390–1391, a Mehmed II zbudował Rumeli Hisarı w 1452 roku — a ich dziedzictwo wielkości trwa w linii pałaców, które zdobią cieśninę do dziś.

Ukryte wzdłuż tych zalesionych brzegów, zabytkowe drewniane rezydencje znane jako yalılar tworzą ciągłą „wstęgę pałaców”. Według historyków, Bosfor w Stambule szczycił się kiedyś prawie 600 takimi nadbrzeżnymi rezydencjami. Według ostatnich szacunków około 360 pozostało w rozpoznawalnej formie – z czego około 150 zachowało swój oryginalny charakter z XVIII/XIX wieku. Każda yalı znajduje się tuż przy brzegu – zazwyczaj obejmując własną przystań i dok – tak, że fala przepływającego promu sięga niemal fundamentów rezydencji. Te pałace (często nazywane „Perłami Bosforu”) stoją jako żywe pomniki osmańskiej przeszłości Stambułu.

Termin yalı pochodzi od greckiego słowa yialí („wybrzeże”). W praktyce oznacza on rezydencje nadbrzeżne z XVIII–XX wieku, które kiedyś „rozsiewały” azjatyckie i europejskie brzegi. Jak zauważa jeden z przewodników turystycznych, „kiedyś na wybrzeżach Anatolii i Europy było prawie 600 tych wspaniałych willi; teraz jest ich około 360”. Innymi słowy, osmańscy arystokraci i mężowie stanu budowali te okazałe drugorzędne domy na letnie odosobnienie i towarzyskie wystawy. Obecnie wiele z nich jest katalogowanych jako chronione zabytki – na przykład jeden ekspert policzył 600 rezydencji, z których 366 jest klasyfikowanych jako obiekty dziedzictwa narodowego w ramach krajowej dyrekcji zabytków.

Większość zachowanych yalılar ma pewne cechy wspólne. Zazwyczaj były budowane głównie z misternie rzeźbionego drewna, z szerokimi werandami i ozdobnymi okapami. Kolejne pokolenia renowacji czasami zastępowały belki konstrukcyjne nowoczesnymi materiałami, ale drewno pozostaje elementem definiującym te domy. Wiele z nich charakteryzuje się eklektyczną architekturą: można zobaczyć tradycyjne motywy osmańskie zmieszane ze stylami barokowymi, rokokowymi i neoklasycystycznymi. (Rzeczywiście, znaczną liczbę zaprojektowała słynna stambulska rodzina architektów dworskich Balyan). W efekcie każda rezydencja jest hybrydą Wschodu i Zachodu pod jednym dachem. Duże pałace, takie jak Dolmabahçe lub Beylerbeyi, przywodzą na myśl europejską wspaniałość dzięki salom balowym i żyrandolom, podczas gdy mniejsze yalılar często sprawiają wrażenie romantycznych pawilonów osmańskich.

Rangę właścicieli historycznie sygnalizowała nawet farba. W późnej praktyce osmańskiej wille urzędników państwowych były malowane na ochrowoczerwony kolor, rezydencje rodzin muzułmańskich na pastelowe biele lub zielenie, a rodzin niemuzułmańskich na szarości i brązy. Podróżnicy XIX wieku zwracali uwagę na ten ścisły kod kolorystyczny: bordowe lub łupkowe domy na brzegu natychmiast przekazywały status lub religię właściciela. Wnętrza były również podzielone: ​​każda rezydencja miała selamlık (publiczne skrzydło recepcyjne dla gości i mężczyzn) i haremlik (prywatne kwatery dla rodziny). Kwatery służby, stajnie, hangary na łodzie, a nawet „altany księżycowe” były powszechnymi dodatkami. (Lokalna legenda głosi, że w Dolmabahçe znajdował się kiedyś rozsuwany pomost, dzięki któremu sułtani mogli przypływać jachtem). Aby zapobiec wypadkom, w wielu rezydencjach nadal widnieją napisy „Ya Hafız” lub inne, które miały zapewnić ochronę przed ogniem – odzwierciedla to, jak wrażliwe były te drewniane skarby.

Życie w yalı może być tak kosmopolityczne, jak samo imperium. Pisarz z XIX wieku, Abdulhak Şinasi, słynnie porównał rezydencję nad Bosforem do „osmańskiego mikrokosmosu” – w jednym domu mieszkała czerkieska niania, grecki służący, ormiański ayvaz (lokaj), abisyński eunuch i albański ogrodnik, wszyscy służący pod jednym dachem. Przewoźnicy, kucharze i muzycy byli równie wielokulturowi. W efekcie każdy pałac był małym światem, odzwierciedlającym różnorodność imperium na jego brzegach.