Santa Clara

Santa Clara ligt in het hart van Cuba en trekt de aandacht als vijfde grootste stad van het land, met zo'n 245.959 inwoners verspreid over 514 vierkante kilometer. Het vormt het hart van de provincie Villa Clara met een stedelijke dichtheid van bijna 480 inwoners per vierkante kilometer, gelegen tussen de Atlantische Oceaan en het Caribisch gebied. De geografie is even belangrijk voor het eiland als de geschiedenis ervan tot de verbeelding spreekt. Met elke straat en elk plein doordrenkt van lagen koloniale ambitie en revolutionaire hartstocht, komt de essentie van Santa Clara al snel naar voren: een transportknooppunt, een smeltkroes van Cubaanse identiteit en een levend bewijs van maatschappelijke betrokkenheid. De bevolking behoudt een blijvende voorliefde voor weldoenster Marta Abreu, terwijl Che Guevara's mausoleum pelgrims van over de hele wereld trekt.

De ontstaansgeschiedenis van Santa Clara begon op 15 juli 1689, toen 175 kolonisten – onder wie 138 leden van twee gevestigde families en 37 landgenoten, waaronder een priester en een gouverneur – vanuit het door piraten bedreigde San Juan de los Remedios landinwaarts trokken. Op 1 juni van dat jaar arriveerden die 37 op een verhoogde open plek waar twee pioniersfamilies de grond al bewerkten. Een massa onder een eerbiedwaardige tamarindeboom wijdde de plek in, die vervolgens Loma del Carmen werd genoemd. In de daaropvolgende decennia droeg de nederzetting namen als Cayo Nuevo, Dos Cayos, Villa Nueva de Santa Clara en Pueblo Nuevo de Antón Díaz, voordat ze uiteindelijk de huidige naam kreeg – elke benaming weerspiegelt een veranderende identiteit te midden van koloniale paradigma's.

De stedelijke vormgeving volgde strikt de Spaanse koloniale regels, wat resulteerde in een nauwkeurig raster dat samenkwam op de Plaza Mayor – het huidige Parque Vidal – waar de eerste cabildo en een bescheiden kerk met palmrieten dak verschenen. Dit rustieke heiligdom maakte in 1725 plaats voor een bakstenen gebouw, dat tot 22 augustus 1923 bleef staan. De burgemeester van de stad, die het plein wilde vergroten, gaf opdracht tot de sloop ervan – een besluit dat de religieuze autoriteiten woedend maakte en culmineerde in een tribunaal dat de kerk een boete van 77.850 pesos oplegde. Inwoners herinneren zich die offerdaad tot op de dag van vandaag met weemoedige helderheid, treurend om het verlies van een van de oudste koloniale bouwwerken die verweven zijn met het architectonische wandtapijt van Santa Clara.

Binnen enkele jaren na de oprichting bloeide de cultuur op: naast clubs verrees een theater, een Kamer van Koophandel markeerde de groei van de stad, en openbare bibliotheken en danszalen verlevendigden het sociale leven. Gelegen op bijna gelijke afstand van Havana en de oostelijke provincies, ontwikkelde de stad zich tot een belangrijk kruispunt voor reizigers en een transportknooppunt. Dit strategische voordeel stimuleerde een gestage demografische groei gedurende de negentiende eeuw, waardoor Santa Clara boven zijn handelsbuur Remedios uitstak en de status van hoofdstad van de provincie Las Villas kreeg.

Geen enkele figuur belichaamt de moderne geest van Santa Clara beter dan Marta Abreu de Estévez, lokaal vereerd als weldoenster van de stad. Zij en haar echtgenoot, Luis Estévez – die in 1902 vicepresident van de republiek werd – investeerden hun middelen in transformatieve maatschappelijke projecten. Scholen voor kansarme kinderen, een elektriciteitscentrale, een asiel, openbare wasstations langs de rivier de Belico (waarvan er twee nog in wankele staat verkeren), de brandweerkazerne naast Parque Vidal en het eindpunt van het treinstation in Loma del Carmen behoren tot hun blijvende geschenken. Met deze werken gaf Abreu de openbare ruimte van de stad een nieuwe vorm en verankerde filantropie in het straatbeeld.

Nergens is haar invloed voelbaarder dan in Teatro La Caridad. Gebouwd met haar eigen sponsoring en vernoemd naar Cuba's beschermheilige, Onze-Lieve-Vrouw van de Liefde, verrijst het theater met afgemeten elegantie op een hoek van Parque Vidal. Hoewel de omvang ervan verbleekt bij het Teatro Tomás Terry in Cienfuegos, financieren de inkomsten ervan twee scholen die Abreu vlak achter het podium heeft gesticht – een voor meisjes, de andere voor jongens – en combineert zo architectonisch mecenaat met een educatieve missie. Haar voormalige paleis, omgebouwd tot Biblioteca Martí, bevestigt haar stempel verder, terwijl de Universiteit "Marta Abreu" in Las Villas haar nalatenschap in elke afstudeerfase meedraagt.

Het revolutionaire hoofdstuk van Santa Clara bereikte zijn hoogtepunt eind 1958 in de Slag bij Santa Clara. Che Guevara's colonne veroverde eerst Fomento's garnizoen en vernielde met behulp van een bulldozer de spoorrails, waardoor een gepantserde troepentrein op de ontspoorde rails stortte. Tegelijkertijd versloeg Camilo Cienfuegos de troepen bij Yaguajay. Op 31 december 1958 bestormden de samentrekkende rebellencontingenten – die van Guevara, Cienfuegos en anderen onder leiding van William Alexander Morgan – de stad in een uitzinnige botsing die de moreel van de regering deed wankelen. Tegen de middag capituleerden de verdedigers. Minder dan twaalf uur later vluchtte Batista uit Cuba, waarmee zijn vertrek de triomf van de Revolutie bezegelde.

Geografisch gezien beslaat Santa Clara een vlakte die geleidelijk oploopt richting Loma del Capiro, de heuvel die ooit de eerste nederzetting beschutte. De stad ligt 71,5 kilometer van de Caribische kust bij Cienfuegos en 51,7 kilometer van de Atlantische kust bij Caibarién. Bestuurlijk is de stad onderverdeeld in talloze departementen – waaronder Latijns-Amerika, Anton Díaz, Brisas del Capiro, Chambery, José Marti en Vigia – terwijl de achttien volksraden variëren van centrale districten zoals Centro en José Marti tot semi-stedelijke enclaves zoals Camacho Libertad en landelijke gehuchten zoals San Miguel.

Het klimaat van Santa Clara kent twee verschillende seizoenen: een droog seizoen van november tot en met april, waarin de gemiddelde dagelijkse maxima schommelen tussen 27 °C en 29 °C en de neerslag zelden boven de 46 millimeter per maand uitkomt, en een nat seizoen van mei tot en met oktober, met gemiddelde maxima van 32 °C en een maandelijkse neerslag van maar liefst 170 mm in september. De nachten blijven het hele jaar door gematigd, met een gemiddelde minimumtemperatuur van 17 °C in januari en een stijging tot 22 °C in de regenmaanden. Jaarlijks valt er ongeveer 1070 mm regen, wat de groene vegetatie van de regio in stand houdt.

De demografische contouren weerspiegelen de ruimtelijke dimensies van de stad: in 2022 telde de gemeente Santa Clara 245.959 inwoners op 514 vierkante kilometer, wat neerkomt op een bevolkingsdichtheid van ongeveer 480 personen per vierkante kilometer. Dit cijfer weerspiegelt de groei van een bescheiden koloniale nederzetting tot een provinciale grootmacht, met een stedelijke kern vol academische instellingen, commerciële bedrijven en historische monumenten.

Het hart van het lokale leven ligt Parque Vidal, een heel stadsblok dat de bronzen beeltenis van Marta Abreu koestert. Geflankeerd door het voormalige Santa Clara Hilton – nu Santa Clara Libre – Teatro La Caridad, het Gran Hotel, Plaza del Mercado Central en het voormalige stadhuis, bruist het park van de middagwandelingen en rustige zondagmiddagserenades. Vroeger patrouilleerden mannen langs de buitenste paden van het park, terwijl vrouwen de binnenste cirkel vormden; troubadours in guayabera's en gepoetste schoenen improviseerden gitaarrefreinen op geïmproviseerde podia. Hoewel dergelijke gebruiken steeds zeldzamer worden, leeft de herinnering eraan op in de sfeer van het park.

Revolutionaire herinnering vindt zijn plaats bij het Mausoleum van Che Guevara, waar de stoffelijke resten van de held rusten naast zestien landgenoten die tijdens de Boliviaanse campagne van 1967 sneuvelden. Hier heerst plechtigheid: fotografie is verboden en commerciële afleidingen verdwijnen, waardoor een sfeer van eerbied behouden blijft. Vlakbij staat een gereconstrueerd deel van de gepantserde treinwagons – een getuigenis van Guevara's strategische lef om de regeringstroepen te laten ontsporen tijdens de bevrijding van de stad.

De bestuurlijke reorganisatie van 1 januari 1977 ontbond de voormalige provincie Las Villas en verdeelde deze in Villa Clara, Cienfuegos en Sancti Spíritus. Santa Clara werd de hoofdstad van de nieuwe provincie Villa Clara, een status die ze met burgertrots behoudt. Verspreid door de stad bevinden zich nog meer bezienswaardigheden: Parque del Carmen in de geboorteplaats van de stad; Parque de los Mártires, ter nagedachtenis aan de gevallen revolutionairen; Parque de la Pastora, gewijd aan het spirituele icoon van de stad; Parque de la Justicia; het Tren Blindado Park-Museum, waar de ruïnes van de pantsertrein te zien zijn; Catedral de Santa Clara de Asís; Boulevard 1889; het Centro Cultural El Mejunje; en het Provinciaal Museum van Villa Clara, met collecties die zowel natuurhistorisch als beeldende kunst omvatten.

Verkeersaders slingeren zich met karakteristieke efficiëntie door Santa Clara. De Carretera Central en de Autopista A1 doorkruisen de gemeente, verbonden door een ringweg die het verkeer naar aangrenzende gemeenten leidt. Het belangrijkste treinstation ligt aan de lijn Havana-Camagüey-Santiago, met dagelijkse verbindingen naar het westen en oosten. Luchthaven Abel Santamaría, gelegen zo'n elf kilometer noordelijker, biedt internationale vluchten naar Canada, Europa en de Verenigde Staten, naast binnenlandse vluchten, en bedient zowel pakketreizen naar Cayo Santa María als individuele reizigers.

Bezoekers kunnen per bus komen via de Viazul-bussen die Santa Clara verbinden met Havana, Camagüey, Sancti Spíritus, Santiago de Cuba, Varadero, Cienfuegos en Trinidad. Treinen vertrekken meerdere keren per dag vanuit Havana, met overnachtingsmogelijkheden naar Camagüey en Santiago en lokale diensten vanuit Cienfuegos en Sancti Spíritus. Reizigers dienen echter vooraf de dienstregeling te controleren. Gedeelde taxi's naar Havana zijn nog steeds mogelijk voor tarieven van US$ 50 tot US$ 80, terwijl een transfer naar de stad vanaf Abel Santamaría Airport ongeveer US$ 20 kost. In de terminal bieden lounges met airconditioning na de veiligheidscontrole en kleine cafés een welkome afwisseling, en souvenirwinkels verkopen handwerk, boeken en rum tegen prijzen die vergelijkbaar zijn met die in outlets in de stad.

Eenmaal in Santa Clara zelf, vervoert een netwerk van fietstaxi's en paardenkoetsen passagiers voor slechts een paar dollar door het centrum. Taxi's met meter bieden veilig en betaalbaar vervoer, waarbij de tarieven vóór het instappen worden overeengekomen. Wie liever onafhankelijk reist, kan een auto huren of een privéchauffeur inhuren om de omliggende bezienswaardigheden te verkennen.

Buiten de stadsgrenzen ligt Embalse Zaza, Cuba's grootste stuwmeer, zo'n 110 kilometer naar het zuidwesten – een dagexcursie die wordt beloond met rustgevende vergezichten en mogelijkheden om in zoet water te vissen. Terug in de stad bewaart het Tren Blindado-monument de wrakken van ontspoorde wagons en de bulldozer die ze omverwierp, wat een meeslepende ontmoeting oplevert met het beslissende brandpunt van de Revolutie.

Het karakter van Santa Clara komt voort uit deze mozaïek van herinnering, filantropie, conflict en dagelijkse rituelen. De pleinen en promenades, theaters en mausoleums, wegen en spoorlijnen weven een verhaal dat koloniale ambitie, revolutionaire beroering en hedendaagse vernieuwing omvat. Tussen de tamarindetakken van Loma del Carmen of onder de bogen van Teatro La Caridad, vangt men een glimp op van een stad die zichzelf voortdurend heruitvindt – een stedelijk palimpsest waar elk tijdperk een onuitwisbare indruk achterlaat op de Cubaanse ziel.