Sanaa

Op een hoogte van ongeveer 2300 meter boven zeeniveau onderscheidt Sanaa zich van de andere hoofdsteden ter wereld. Gehuld in een dunne sluier van bergmist bij zonsopgang en omlijst door de dramatische silhouetten van Jabal An-Nabi Shu'ayb en Jabal Tiyal, trekt de stad de aandacht niet door fanfare, maar door haar stille aanwezigheid. Officieel aangewezen als de gemeente Sanaa, is de stad de jure de hoofdstad van Jemen en het dichtstbevolkte stedelijke centrum, met iets meer dan 3,29 miljoen inwoners in 2023. Toch bevindt de regeringszetel zich nu in Aden, na de overname van Sanaa door de Houthi's eind 2014 en de daaropvolgende verklaring van Aden tot tijdelijke hoofdstad in maart 2015. Ondanks deze verschuiving bevestigt de grondwet de suprematie van Sanaa en blijft de naam ervan stevig verankerd in de identiteit van Jemen.

Sanaa beslaat een brede hoogvlakte die plaatselijk bekendstaat als de Haql Sanaa. Dit plateau strekt zich vijftig tot zestig kilometer uit van noord naar zuid en tot vijfentwintig kilometer van oost naar west en wordt ingesloten door kliffen en bergkammen waar seizoensgebonden wadi's doorheen afdalen. De Wadi al-Kharid voert een groot deel van de noordelijke vlakte af en kanaliseert het water naar al-Jawf, terwijl de zuidelijke delen een stroomgebied overspannen dat zowel de al-Kharid als de Wadi Siham voedt, die naar de laagvlakte van de Rode Zee, de Tihama, stroomt. Op het smalste punt van de stad rijst Jabal Nuqum zo'n vijfhonderd meter naar het oosten op. De hellingen waren ooit de thuisbasis van ijzerbewerking en onyxgroeven, beschreven door de 10e-eeuwse geograaf al-Hamdani. In het westen doemt de klim op naar de hoogste bergtop van Jemen: Jabal An‑Nabi Shu'ayb. De piek ligt op slechts 25 kilometer van de stad en is een stille wachter van eeuwenlang leven beneden.

Het groeipatroon van Sanaa is door deze topografie gevormd. De stad, begrensd door oost en west, strekte zich voornamelijk uit langs een noord-zuidas. De twintigste-eeuwse expansie werd aangewakkerd door plattelandsmigratie en haar benoeming tot republikeinse hoofdstad in de jaren 60. Er ontstonden twee verschillende stedelijke structuren: de compacte Oude Stad, oftewel al-Qadeemah, en de uitgestrekte nieuwere wijken, gezamenlijk bekend als al-Jadid. De Oude Stad, die in 1986 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO kwam, herbergt meer dan zesentwintig eeuwen onafgebroken bewoning en telt meer dan 100 moskeeën, twaalf traditionele hamams en zo'n 6500 wooneenheden. Het kenmerkende kenmerk ervan – torenhuizen tot wel acht verdiepingen, opgetrokken uit lokale steen en gebakken baksteen – wordt gekenmerkt door delicaat pleisterwerk en de iconische glas-in-loodramen, de zogenaamde "qamariya". Deze woningen boden ooit onderdak aan uitgebreide families. Als zonen trouwden, werden er verdiepingen bijgebouwd en werden dakterrassen omgetoverd tot middagreceptieruimtes, de mafraj, waar in alle stilte qat-sessies plaatsvonden.

Buiten de oude stadsmuren getuigen de nieuwere wijken van snelle verstedelijking en evoluerende architectonische smaken. In het zuiden en westen bieden laagbouw "nieuwe villa's" met omheinde tuinen een toevluchtsoord van de drukke straten, terwijl woningen van gewapend beton in "Egyptische" stijl verrijzen te midden van de noordelijke en oostelijke buitenwijken. Toch blijft ook hier de aantrekkingskracht van de traditie bestaan: "neotraditionele" torenhuizen, gebouwd van betonblokken en grillig bekleed met baksteen en natuursteen, weerspiegelen de verticaliteit en ornamentiek van de Oude Stad. Deze hybrides verwijzen naar het verleden, maar voldoen tegelijkertijd aan hedendaagse behoeften.

Binnen deze mozaïek vallen verschillende wijken op. Al-Tahrir, in de jaren 60 bedacht als het burgerlijke en commerciële hart van de stad, functioneert nu voornamelijk als een centrum voor openbare bijeenkomsten en ontspanning. Bi'r al-Azab, ooit bekend als de Turkse wijk en later, na de terugkeer van de ballingen aan het einde van de 17e eeuw, de Joodse wijk, heeft zich ontwikkeld tot een diplomatiek en administratief district met ambassades, het kantoor van de premier en de Kamer van Afgevaardigden. Tussen de twee ringwegen van Sanaa – de binnenste ringweg en Sittin – liggen de drukke soukcorridors van al-Hasabah, Shumayla en Hayil, waar handelaren specerijen, textiel en koperwaren verkopen onder de luifels van bruisende arcades. In het zuidwesten trekt de boulevard van Haddah mensen aan die op zoek zijn naar betrouwbaardere voorzieningen en inspireert de bouw van hoogbouwappartementen sinds de jaren 90.

Klimaattechnisch gezien neemt Sanaa een niche in tussen de Arabische steden. Het klimaat is geclassificeerd als een koud woestijnklimaat en ontvangt jaarlijks zo'n 265 millimeter neerslag – nauwelijks genoeg om de kalkstenen heuvels te vormen, maar wel voldoende om terrasvormige tuinen en kleine boerderijen op de omliggende hoogten te ondersteunen. De temperaturen schommelen nauwelijks gedurende het jaar; de koele ochtenden in januari maken plaats voor aangename dagen, terwijl de warmte in juli getemperd blijft door een avondbries. De hoogteligging van de stad versterkt echter de zonnestraling: zelfs tijdens het "koele" seizoen zijn de ultraviolette stralen aanzienlijk sterker dan in lager gelegen gebieden in het noorden.

Demografisch gezien is Sanaa's verhaal er een van jeugd en diversiteit. Bijna zestig procent van de inwoners van het gouvernement Amanat al-Asimah is jonger dan achttien jaar, en het aantal mannen is iets groter dan het aantal vrouwen, met een verhouding van 1,10 op 1. Een meerderheid is aanhanger van de Zaydi-islam, terwijl soennitische en isma'ilitische minderheden zichtbaarder zijn in de nieuwere voorsteden – een weerspiegeling van de patronen van interne migratie vanuit het platteland van Jemen. Sinds de jaren zestig is de stedelijke bevolking met ongeveer zeven procent per jaar gegroeid, wat hoger is dan het landelijk gemiddelde van 3,2 procent.

Economisch gezien fungeert de stad als Jemen's belangrijkste motor van handel en bestuur. Bijna veertig procent van de beroepsbevolking is werkzaam in de publieke sector, en een aanzienlijke informele economie – naar schatting 32 procent van de werkgelegenheid bij niet-gouvernementele organisaties – floreert in de bazaars en zijstraten. Kleinschalige handel en dienstverlening domineren, goed voor bijna 59 procent van de bedrijven en meer dan 31 procent van de banen in 2004. De algemene overheid, hoewel vertegenwoordigd door minder bedrijven, biedt werk aan 18 procent van de beroepsbevolking. De industrie staat op de derde plaats, met ongeveer 12 procent van de bedrijven en banen. Hotels en restaurants hebben hier een hogere concentratie dan elders in Jemen, gericht op diplomaten, hulpverleners en de weinige avontuurlijke reizigers die de veiligheidsbeperkingen trotseren.

Het vervoer in Sanaa wordt gekenmerkt door grote contrasten. Het formeel aangelegde wegennet van de stad, georganiseerd rond twee ringwegen en een reeks noord-zuidverbindingen, kampt met de grootste verkeersopstoppingen. Er rijden 33.000 taxi's door de straten, maar deze rijden vaak leeg tussen twee ritten, wat bijdraagt ​​aan verkeersopstoppingen en verhoogde vervuilingsniveaus. Ingesloten in een bergachtig gebied, ervaart Sanaa thermische inversies die fijnstof vasthouden, waardoor de luchtkwaliteit vergelijkbaar is met die van andere hooggelegen "kommen" zoals Mexico-Stad. Het openbaar vervoer is overwegend informeel: particuliere microbussen (dababs), minibussen (nuss-bus) en taxi's vormen het grootste deel van het dagelijkse woon-werkverkeer. In 2005 reden er naar schatting 4.000 tot 7.000 dababs, 5.500 tot 7.300 minibussen en 33.000 taxi's in de stad. Mannen maken vaker gebruik van het openbaar vervoer, terwijl vrouwen vaker lopen; fietsen en motoren spelen een minimale rol. Het ontbreken van strikte dienstregelingen dwingt tot frequent overstappen bij langere ritten, en onregelmatige dienstregelingen kunnen ertoe leiden dat passagiers zonder hulp moeten wachten.

Sanaa International Airport verwerkte ooit tachtig procent van de Jemenitische luchtreizigers; vandaag de dag is de luchthaven nog steeds gesloten voor commerciële vluchten na aanhoudende oorlogsschade. De luchthaven is sinds augustus 2016 gesloten en is getekend door een luchtaanval op de verkeerstoren op 26 december 2024. De luchthaven verkeert in een skeletachtige staat en is alleen open voor humanitaire vluchten. Plannen voor een nieuwe luchthaven, gestart in 2008, liggen sinds 2011 in de ijskast. Yemenia, de nationale luchtvaartmaatschappij met hoofdkantoor in Sanaa, blijft ondanks deze beperkingen bestaan ​​en haar activiteiten zijn waar mogelijk teruggebracht tot regionale charters.

Een reis naar Sanaa nodigt uit tot onderdompeling in een wereld waar de tijd zijn eigen tempo volgt. In elk café aan de straatkant kun je qat-kauwsessies aanschouwen: middagbijeenkomsten waarbij vrienden en collega's rustig nadenken over milde stimulerende middelen en gesprekken. Voor veel mannen zijn de bladeren een essentieel ritueel, en hoewel ze de eetlust remmen en de slaap verstoren, blijven ze diepgeworteld in sociale gebruiken. Buitenlanders kunnen deelnemen tegen een bescheiden bedrag – vaak minder dan vijf dollar voor een sessie – maar dienen rekening te houden met wettelijke beperkingen bij verdere reizen.

Bezoekers die de Oude Stad verkennen, lopen onder de duizend jaar oude Bab al-Yaman door, waarvan de gebeeldhouwde houten deur nog steeds op de eeuwenoude zaws zwaait. Binnen biedt de Souk al-Milh zout naast specerijen, rozijnen en handgemaakt aardewerk. In het hart van de wijk staat de 7e-eeuwse Jāmiʿ al-Kabīr – misschien wel een van 's werelds oudste bewaard gebleven moskeeën – en in de archieven zijn fragmenten van de originele Koran-manuscripten gevonden. Vlakbij is het Nationaal Museum gevestigd in een gerestaureerd koninklijk paleis. De galerijen belichten de periode van Jemen, van de prehistorie tot de Ottomaanse overheersing. Het aangrenzende Militair Museum toont wapens en uniformen onder flikkerende Arabische labels en een handvol Engelse teksten buiten.

Voorbij de stadsmuren leidt een korte excursie naar de groene vallei van Wadi Dhahr, waar terrasvormige velden zich vastklampen aan de hellingen en het Rotspaleis van een imam in kalksteen is uitgehouwen. Dit samenspel van aarde en metselwerk vormt een schril contrast met de dichtbevolkte wijken van de stad. Binnen de muren zetten ambachtslieden eerbiedwaardige ambachten voort – zilverwerk, kopergravure en het bewerken van halfedelstenen – hoewel het tijdperk van de gemechaniseerde industrie slechts een vage herinnering is. In vroegere eeuwen leverden mijnen op nabijgelegen hellingen onyx, chalcedoon en carneool op, en Britse waarnemers prezen ooit Sanaa's metaalbewerking als "beroemd", ook al betreurden ze de geleidelijke teloorgang ervan.

Voor wie een stukje Jemenitisch erfgoed mee naar huis wil nemen, is winkelen in Sanaa een oefening in zowel geduld als tact. Onderhandelen is geboden; prijzen kunnen worden vermeld in rials, dollars of euro's, waarbij elke valuta naar eigen goeddunken van de verkoper wordt geaccepteerd. Jambiya – de gebogen dolk die door lokale mannen wordt gedragen – vereist bijzondere aandacht. Kopers dienen er rekening mee te houden dat deze zwaarden worden vergezeld door schedes van zilver of onedel metaal en handgestikte leren riemen. De handvatten worden traditioneel uit hoorn of ivoor gesneden, maar zijn tegenwoordig vaak uitgevoerd in hout of barnsteen. Voor een lichter aandenken zijn er broches en hangers in de vorm van miniatuurjambiya's in overvloed, evenals kettingen versierd met vermeende lapis lazuli en andere stenen – authenticiteit wordt zelden gegarandeerd.

's Avonds, terwijl de schaduwen langer worden over de terracotta daken, onthult Sanaa zijn ware gedaante: een levend tapijt van berglucht en lemen muren, van gebedsoproepen en kindergelach, van kooplieden die onder houten lateien onderhandelen. Hier staan ​​moderniteit en traditie in stille onderhandeling. De rusteloze bevolking van de stad breidt zich steeds verder uit, maar binnen de muren van de Oude Stad blijft de stilte van eeuwen bestaan. Wie in Sanaa blijft hangen, is getuige van de veerkracht die in steen en baksteen is geëtst – een rustig getuigenis van een plek die zich niet laat opjagen, zelfs niet terwijl de wereld achter de bergen onophoudelijk verandert.