Sjeverna Makedonija

Republika Sjeverna Makedonija zauzima prostranstvo bez izlaza na more u južnom dijelu Balkanskog poluotoka, površine približno 25.436 kvadratnih kilometara. Prostirući se od 40° do 43° sjeverne geografske širine i 20° do 23° istočne geografske dužine, čini sjevernu trećinu šireg geografskog područja historijski poznatog kao Makedonija. Zemlja se na sjeveru graniči sa Srbijom, na sjeverozapadu s Kosovom, na zapadu s Albanijom, na jugu s Grčkom i na istoku s Bugarskom, s ukupnom kopnenom granicom od oko 748 kilometara. Skoplje, glavni grad i najveći urbani centar države, održava otprilike četvrtinu svog stanovništva, što prelazi 1,83 miliona stanovnika. Demografsku većinu čine etnički Makedonci, južnoslavenski narod, dok Albanci čine oko četvrtinu stanovništva; manje zajednice uključuju Turke, Rome, Srbe, Bošnjake, Aromune i druge grupe.

Zapis o ljudskim naseljima na teritoriji danas poznatoj kao Sjeverna Makedonija seže do drevnog kraljevstva Paeonija. Krajem šestog vijeka prije nove ere, regija je pala pod vlast Ahemenidskih Perzijanaca, da bi se u četvrtom vijeku prije nove ere uključila u rastuću Kraljevinu Makedoniju. Rimska Republika je anektirala ovo područje u drugom vijeku prije nove ere, integrirajući ga u provinciju Makedoniju. Nakon podjele Rimskog carstva, teritorija je ostala pod bizantskom vlašću, uprkos ponovljenim upadima i naseljima slovenskih plemena od šestog vijeka nove ere nadalje. Tokom narednih vijekova, kontrola je oscilirala između konkurentskih bugarskih, bizantskih i srpskih političkih cjelina sve dok Osmansko carstvo nije podvrglo regiju sredinom četrnaestog vijeka. Osmanska vladavina trajala je do početka dvadesetog vijeka, kada su Balkanski ratovi 1912. i 1913. godine stavili moderne granice Sjeverne Makedonije pod srbijanski suverenitet.

Previranja dvadesetog stoljeća donijela su daljnje promjene u upravljanju. Tokom Prvog svjetskog rata, Bugarska je upravljala teritorijom, ali kraj rata je obnovio srpsku vlast unutar novoosnovane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. U Drugom svjetskom ratu, kontrola je ponovo prešla na Bugarsku, a osnivanjem Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1945. godine, regija je postala jedna od njenih šest konstitutivnih republika. Mirna secesija 1991. godine donijela je punu nezavisnost, a 1993. godine zemlja se pridružila Ujedinjenim nacijama pod privremenim nazivom "Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija" (BJR Makedonija), zbog spora oko imena s Grčkom. Nakon dugotrajnih pregovora, Prespanski sporazum iz 2018. godine riješio je ovaj spor propisivanjem službenog naziva Republika Sjeverna Makedonija, koji je stupio na snagu početkom 2019. godine.

Od sticanja nezavisnosti, Sjeverna Makedonija teži integraciji u euroatlantske strukture. Pristupila je NATO-u 2020. godine i članica je Vijeća Evrope, Svjetske banke, Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi (OSCE), Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), Organizacije za crnomorsku ekonomsku saradnju (BSEC) i Svjetske trgovinske organizacije (WTO). Kao kandidat za članstvo u Evropskoj uniji od 2005. godine, zemlja je provela opsežne ekonomske reforme kako bi prešla iz socijalističkog, centralno planskog sistema u otvorenu tržišnu ekonomiju. Klasificirana od strane Svjetske banke kao zemlja sa višim srednjim prihodima, Sjeverna Makedonija pokazuje profil zemlje u razvoju sa vrlo visokim indeksom ljudskog razvoja, niskom nejednakošću u prihodima i javno finansiranim socijalnim osiguranjem, univerzalnom zdravstvenom zaštitom i besplatnim osnovnim i srednjim obrazovanjem.

Topografijom Sjeverne Makedonije dominira centralna dolina koju je izdubila rijeka Vardar, a okružena su planinski lanci. Prostirući se između Šar planina na sjeverozapadu i lanca Osogovo-Belasica na jugoistoku, teren je uglavnom neravan. Tri glavna jezera - Ohridsko, Prespansko i Dojransko - nalaze se na južnim granicama zemlje, dijelom ih dijeleći s Albanijom i Grčkom. Ohridsko jezero se ubraja među najstarija jezera na svijetu, zajedno sa svojim jedinstvenim vodenim ekosistemom. Regija se nalazi unutar aktivne seizmičke zone; najznačajniji je razorni zemljotres 1963. godine koji je teško oštetio Skoplje i rezultirao preko 1.000 smrtnih slučajeva.

Dva glavna planinska sistema definiraju reljef zemlje. Šar planine i Zapadnovardarsko-pelagonski lanac, koji obuhvata vrhove poput Babe, Nidže, Kožufa i Jakupice, dio su dinarskog sistema i geološki su mlađi i viši od lanca Osogovo-Belasica (Rodopi). Planina Korab, koja doseže 2.764 metra na granici s Albanijom, predstavlja najviši vrh u zemlji. Hidrološki, vodeni putevi Sjeverne Makedonije slijevaju se u tri sliva: Egejski, Jadranski i Crnomorski. Egejski sliv pokriva oko 22.075 kvadratnih kilometara - približno 87 posto teritorije - pri čemu sama rijeka Vardar usmjerava vodu sa 80 posto kopnene površine. Jadranski sliv, koji definira rijeka Crni Drim i napajaju ga Prespansko i Ohridsko jezero, obuhvata 3.320 kvadratnih kilometara ili 13 posto zemlje. Crnomorski bazen je najmanji, drenirajući samo 37 kvadratnih kilometara sjeverno od Skopske Crne Gore preko Binačke Morave i sistema Morava-Dunav. Pored tri prirodna jezera, zemlja ima oko pedeset vještačkih ribnjaka i devet banjskih gradova i odmarališta poznatih po svojim mineralnim vodama.

Klimatski, Sjeverna Makedonija ima četiri različita godišnja doba. Ljeta su obično topla i suha, s temperaturama koje povremeno rastu i do 40 °C, posebno u južnim mjestima Demir Kapija i Gevgelija, gdje suptropski pritisci s Egeja i utjecaji s Bliskog istoka stvaraju produžene toplotne periode. Zime su umjereno hladne i snježne, s niskim temperaturama koje padaju do -20 °C pod utjecajem sjevernih vjetrova. Klima se dijeli na tri glavne zone: blago kontinentalni režim na sjeveru, umjereni mediteranski obrazac na jugu i planinsku klimu na većim nadmorskim visinama. Godišnja količina padavina značajno varira, od 1700 mm u zapadnim planinama do 500 mm u istočnim nizinama; dolina Vardara slično bilježi oko 500 mm godišnje. Ove klimatske i navodnjavajuće razlike podržavaju uzgoj različitih usjeva, uključujući pšenicu, kukuruz, krompir, mak, kikiriki i rižu. Trideset glavnih meteoroloških stanica širom zemlje prati vrijeme i klimu.

Administrativno, Sjeverna Makedonija je podijeljena na osam statističkih regija osmišljenih isključivo u pravne i statističke svrhe: Istočna, Sjeveroistočna, Pelagonija, Polog, Skoplje, Jugoistočna, Jugozapadna i Vardarska. U augustu 2004. godine, reformom je uspostavljeno 84 općine, od kojih deset čini Grad Skoplje - zasebnu samoupravnu jedinicu i glavni grad države. Reforma je konsolidovala mnoge od 123 općine koje su postojale od 1996. godine, revidirajući granice i spajajući manje jedinice po potrebi. Prije uvođenja općina, lokalna uprava je funkcionisala kroz 34 administrativna okruga ili komune.

Turizam predstavlja značajan segment ekonomije zemlje, čineći 6,7 posto bruto domaćeg proizvoda u 2016. godini i generirajući približno 38,5 milijardi denara (616 miliona eura) prihoda. Oružani sukob iz 2001. godine predstavljao je najveći udarac turizmu nakon sticanja nezavisnosti; međutim, broj posjetilaca se od tada oporavio, porastavši za 14,6 posto u 2011. godini. U 2019. godini, zemlja je dočekala 1.184.963 turista, od kojih je 757.593 bilo stranih gostiju, prvenstveno iz Turske, susjedne Srbije, Grčke i Bugarske, kao i Poljske i drugih zapadnoevropskih zemalja. Otprilike 60 posto posjetilaca koncentriše se u Skoplju i jugozapadnoj regiji, privučeni kulturnom baštinom, urbanim sadržajima i prirodnim pejzažima. Jezerski turizam, sa središtem u Ohridu, Prespi i Dojranu, predstavlja najistaknutiju granu, koju podržava preko pedeset manjih glacijalnih jezera. Planinski turizam je također dobro razvijen, sa šesnaest vrhova koji prelaze 2000 metara, dok ruralni i ekoturizam, gradski turizam i kulturni turizam cvjetaju kroz gastronomiju, tradicionalnu muziku, festivale i mjesta kulturne baštine.

Transportna infrastruktura ostaje ključna za ekonomski razvoj Sjeverne Makedonije. Kao država bez izlaza na more u srcu Balkana, zemlja služi kao tranzitni koridor za robu koja se kreće iz luke Solun u Grčkoj preko unutrašnjosti Balkana do zapadne, centralne i istočne Evrope, kao i preko Bugarske na istoku. Do 2019. godine, cestovna mreža se protezala na približno 10.591 kilometar, od čega je oko 6.000 kilometara asfaltirano. Glavna arterijska ruta prati sjeverno-južnu osu doline Vardara, posebno evropski put E75 koji povezuje Grčku sa Srbijom i dalje. Željeznička mreža, kojom upravljaju Makedonski željeznici, proteže se na 922 kilometra; njena ključna linija ide od srbijanske granice preko Kumanova, Skoplja i Velesa do Gevgelije na grčkoj granici. Od 2001. godine, linija koja povezuje Sjevernu Makedoniju s Bugarskom kod Beljakovca olakšava potencijalnu vezu Skoplje-Sofija. Skoplje služi kao glavno željezničko čvorište, a Veles i Kumanovo su sekundarne raskrsnice.

Poštanske usluge pruža državno preduzeće Pošta Sjeverne Makedonije, osnovano 1992. godine kao PTT Makedonija i primljeno u Svjetsku poštansku uniju 1993. godine; 1997. godine poštanske i telekomunikacijske funkcije su razdvojene, čime su nastali Makedonski Telekom i Pošta Sjeverne Makedonije. Vodeni transport je ograničen na jezerski saobraćaj na Ohridu i Prespi, prvenstveno za turizam. Zrakoplovna infrastruktura uključuje sedamnaest aerodroma, jedanaest sa asfaltiranim pistama, i dva međunarodna aerodroma: Međunarodni aerodrom Skoplje i Aerodrom Ohrid Sveti Pavle Apostol.

Prema nacionalnom popisu stanovništva iz 2021. godine, stanovništvo Sjeverne Makedonije iznosilo je 1.836.713, što daje gustoću naseljenosti od 72,2 osobe po kvadratnom kilometru i prosječnu starost od 40,08 godina. Popis je zabilježio 598.632 domaćinstva, sa prosjekom od 3,06 članova po domaćinstvu, i gotovo ravnomjernu rodnu ravnotežu od 50,4 posto žena i 49,6 posto muškaraca. Etnički, dominiraju Makedonci, zatim Albanci - koji su koncentrisani na sjeverozapadu - i Turci, kojih zvanično ima oko 70.000, ali se nezvanično procjenjuje da ih ima i do 200.000, a moguće i do 260.000 Roma u nekim procjenama. Manje grupe uključuju Srbe, Bošnjake i Aromune.

Kulturni život u Sjevernoj Makedoniji odražava bogato naslijeđe u umjetnosti, arhitekturi, književnosti i muzici, s brojnim drevnim vjerskim spomenicima zaštićenim kao nacionalno blago. Crkvena arhitektura obiluje bizantskim freskama koje datiraju iz jedanaestog do šesnaestog stoljeća; nekoliko hiljada kvadratnih metara ovih slika sačuvano je u odličnom stanju, što predstavlja primjer makedonske škole ikonografije. Godišnji događaji uključuju Ohridski ljetni festival klasične muzike i drame, Struške večeri poezije - koje okupljaju pjesnike iz preko pedeset zemalja - Međunarodni festival kamere u Bitoli, Otvoreni festival omladinskog teatra i Skopski džez festival. Nacionalna opera, osnovana 1947. godine kao Makedonska opera, izvela je svoju prvu produkciju Cavalleria rusticana pod dirigentom Brankom Pomorišcem; od 1972. godine, Majske operske večeri u Skoplju predstavljaju dvije do tri sedmice noćnih predstava, počevši s operom Kirila Makedonskog "Car Samuil".

Kulinarske tradicije odražavaju položaj zemlje na raskrsnici balkanskih, mediteranskih i bliskoistočnih utjecaja. Topla klima daje obilje povrća, začinskog bilja i voća, dok lokalne mljekare i vinogradi proizvode cijenjene sireve i vina. Rakija, voćna rakija, prati tavče gravče - pečeni grah s crvenim paprikama - koje se smatra nacionalnim jelom. Mastika, liker s okusom anisa, nacionalno je piće. Ostali popularni specijaliteti uključuju šopsku salatu, ajvar (namaz od pečene crvene paprike), punjene paprike i pastrmajliju (vrsta mesne pite).

Urbani centri se kreću od prostranog metropolitanskog područja Skoplja, doma za više od pola miliona stanovnika i prepunog osmanskih džamija, neoklasičnih fasada, srednjovjekovne tvrđave Kale i kultnog Kamenog mosta preko Vardara, do manjih gradova poput Bitolja - sa svojim drevnim gradskim zidinama, osmanskim bazarima i savremenim kafićima - Kratova, smještenog unutar ugašenog vulkanskog kratera, i Kruševa, najvišeg grada u zemlji i mjesta ustanka 1878. godine. Grad Ohrid na obali jezera, dvostruki UNESCO-ov lokalitet svjetske baštine zbog svojih kulturnih spomenika i prirodnog okruženja, može se pohvaliti bogatstvom bizantskih crkava, crkvom Svetog Ivana u Kaneu koja se nadvija nad vodom i jednom od najboljih svjetskih kolekcija slovenskih ikona. Njegov sestrinski grad, Struga, nudi sličan šarm s mirnijim ambijentom.

Izvan urbanih područja, seoski krajolik vrvi atrakcijama. Nacionalni park Pelister, najstariji u zemlji, udomljuje endemsku floru i faunu i dva glacijalna jezera "Planinske oči". Nacionalni park Mavrovo obuhvata najviši vrh u zemlji, Golem Korab, duboku klisuru rijeke Debar i manastir Sveti Jovan Bigorski. Rijetko posjećeni rezervat Jasen u blizini Skoplja pruža stanište za divlje životinje i netaknute šume. Ostala zanimljiva mjesta uključuju Kameni grad Kuklica u blizini Kratova, srednjovjekovne kule Markovi Kuli kod Prilepa i arheološko nalazište Stobi, koje čuva ruševine iz helenističke, rimske i ranokršćanske faze.

Ukratko, Sjeverna Makedonija predstavlja tapiseriju historijskih slojeva, raznolikih pejzaža, klimatskih zona i kulturnih tradicija. Od svojih drevnih početaka, preko uzastopnih carstava, socijalističke federacije i mirne nezavisnosti, zemlja je izgradila poseban identitet u srcu Balkana. Njen planinski teren, seizmički aktivne doline, kristalna jezera i urbane znamenitosti svjedoče o složenoj fizičkoj geografiji, dok njen demografski mozaik, kulinarski specijaliteti i živopisni festivali odražavaju pluralno naslijeđe. Kao tranzitno čvorište i kandidat za članstvo u Evropskoj uniji, Sjeverna Makedonija nastavlja da balansira ekonomske reforme i očuvanje kulture, pozivajući posjetioce i naučnike da istraže njeno trajno naslijeđe i budućnost koja se razvija.