Kipar

Kipar zauzima neobičan prostor na raskrsnici kontinenata, njegove obale oblikovane su milenijumima susreta, a sadašnjost definirana i podjelom i jedinstvom. Prostire se po istočnom Mediteranu, kopnena masa ostrva - duga i uska, ne više od 240 kilometara od vrha do vrha - leži bliže Levantu nego srcu Evrope. Ipak, jezik, običaji i političke strukture koje prevladavaju na jugu najsnažnije odjekuju helenskim svijetom. Na sjeveru, zasebna administracija vuče korijene iz veza s Anadolijom. Sve to vrijeme, dvije suverene britanske vojne baze drže se južne obale, ostaci carstva čije prisustvo ovdje opstaje u saobraćajnim konvencijama i zujanju crvenih telefonskih govornica.

Geografski, siluetu ostrva definiraju dva planinska lanca koja okružuju plodnu središnju ravnicu. Planine Troodos, moćne i nabrane, dominiraju jugozapadom, uzdižući se do gotovo 1.952 metra na planini Olimp. Sa njihovih hladnih, cedrom obraslih visina izvire rijeka Pedieos, najduži vodotok na Kipru, koja vijuga prema istoku prije nego što se rasprši u glinenom tlu ravnice Mesaorija. Duž sjeverne obale, uski Kirenski lanac nudi blaži uspon, čiji vrhovi jedva prelaze hiljadu metara prije nego što se naglo spuštaju na stjenovitu obalu. Između ovih uzvišenja, zemlja se spušta u polja pšenice, ječma i povrća koja su hranila otočane još od neolita.

Ljudski otisci na Kipru datiraju oko 13.000 godina unazad, kada su se male grupe lovaca-sakupljača sklanjale u obalnim pećinama. Nekoliko milenijuma kasnije, pripitomili su zemlju prvim poljoprivrednim selima, postavljajući temelje za naseljeno društvo. Do kasnog bronzanog doba ostrvo se u egipatskim i hetitskim zapisima zvalo Alashiya, poznato po bakru i tkalačkim vezama koje su ga utkale u širu mediteransku mrežu. Kada su mikenski Grci stigli oko 1400. godine prije nove ere, sa sobom su donijeli dijalekt, pogrebne obrede i stilove grnčarije koji su opstali čak i kada su kasnija carstva prisvajala ostrvo.

Perzijanci su držali vlast do šestog stoljeća prije nove ere, samo da bi Aleksandar Veliki preuzeo kontrolu 333. godine prije nove ere. Pod Ptolomejima, a zatim i Rimom, Kipar je zadržao svoj helenski karakter, apsorbirajući rimsko pravo i infrastrukturu: putevi, vile i amfiteatri krase njegov krajolik čak i danas. Istočna polovina Rimskog carstva upravljala je ostrvom sve do arapskih napada u sedmom stoljeću, kada su obalne enklave i tvrđave u unutrašnjosti napuštene u korist monaških utočišta visoko među vrhovima Troodosa. Vjekovima kasnije, luzinjanski kraljevi i mletački trgovci utvrđivali su gradove, podižući kamene zidove i opkope koji i danas okružuju stare četvrti Nikozije i Famaguste.

Osmanski vojnici su prešli granicu 1571. godine, započinjući eru koja će se protezati do kraja devetnaestog stoljeća. Pod osmanskom vlašću, feudalni sistem je turskim doseljenicima dodijelio zemlju uz grčke seljake, uspostavljajući dvojne zajednice koje su i dalje u srcu moderne složenosti Kipra. Vizantijske crkve su pretvorene u džamije, ali su sela nastavila obavljati bogosluženja u svojim stoljetnim svetištima. Godine 1878. ostrvo je prešlo pod britansku upravu, a do 1914. je u potpunosti anektirano. Britanski pečati i naslijeđe - vožnja lijevom stranom, sistem javnih škola, čak i red vožnje autobusa - opstali su i nakon nezavisnosti.

Republika rođena 1960. godine bila je delikatan kompromis između britanskih, grčkih i turskih interesa. Osnivač, predsjednik Makarios III, nadbiskup koji je postao državnik, utjelovio je nadu kiparskih Grka za samoopredjeljenjem. Kiparski Turci, oprezni prema helenskim ambicijama, vidjeli su da bi uskoro moglo uslijediti ujedinjenje s Grčkom - enoza. Kako su 1960-te odmicale, ustavna blokada pretvorila se u nasilje. Međukomunalni sukobi prisilili su hiljade kiparskih Turaka na enklave. Do početka 1970-ih, nade u pomirenje gotovo su nestale.

Dana 15. jula 1974. godine, puč koji su podržali elementi grčke hunte postavio je nacionalističku vladu u Nikoziji. Pet dana kasnije, turske snage su se iskrcale na sjevernu obalu, navodno da zaštite svoju zajednicu. U roku od nekoliko dana kontrolisale su otprilike trećinu ostrva, a stotine hiljada ljudi je iščupano iz obje zajednice. Godine 1983. zona pod turskom kontrolom proglasila se republikom, koju je međunarodno priznala samo Ankara. Tampon zona Ujedinjenih nacija - uska i zelena - sada dijeli ostrvo od istoka do zapada, dok mirovni pregovori i evropsko posredovanje nastavljaju se u dugoj sjeni osporavanih historija.

Uprkos političkim podjelama, Kipar je izgradio naprednu ekonomiju s visokim prihodima, utemeljenu na turizmu, finansijskim uslugama i pomorstvu. Od pridruživanja Evropskoj uniji u maju 2004. i usvajanja eura u januaru 2008. godine, Republika Kipar privukla je investicije u nekretnine, ugostiteljstvo i profesionalne usluge. Britanske suverene baze u Akrotiriju i Dhekeliji zadržavaju strateški značaj, a Nikozija je 2024. godine potvrdila svoju namjeru da se pridruži NATO-u - još jedan sloj u složenoj vanjskopolitičkoj računici ostrva. Turski sjever, pod embargom i ograničenim priznanjem, uveliko se oslanja na subvencije Ankare i sivu ekonomiju.

Plodne ravnice, surove planine i gotovo 1.000 kilometara obale privlače blizu četiri miliona posjetilaca svake godine. Suncem obasjane plaže - dugi pojasevi pijeska i šljunka - izgledaju gotovo neprekidno, prekidane samo ribarskim lukama i povremenim monaškim utočištem. U unutrašnjosti, visoravan Troodos domaćin je selima gdje se vinogradi drže terasastih padina, a stoljetne crkve blistaju bizantskim freskama. Na sjeveru, drevni grad Salamis i klasični ostaci u Pafosu stoje kao muzeji na otvorenom koji prikazuju zajedničku starinu. Pa ipak, u glavnom gradu Nikoziji, moderni kafići i galerije prelijevaju se na ulice koje su Mlečani ogradili zidinama prije pet stotina godina.

Klima ostrva, mediteranska duž obale i polusušna na sjeveroistoku, među najtoplijim je u EU. Zime donose kišu - uglavnom od novembra do marta - i povremeni snijeg u planinskim predjelima. Ljeta traju skoro osam mjeseci, ublažena morskim povjetarcem, ali isprekidana toplotnim talasima. Sunčeva svjetlost blista u prosjeku više od tri hiljade sati godišnje, skoro dvostruko više nego u sjevernoevropskim prijestolnicama. Ova svjetlost je oblikovala i poljoprivredu i slobodno vrijeme: voćnjaci citrusa, maslinici i vinogradi napreduju; plivanje i jedrenje definiraju dugu sezonu.

Moderna cestovna mreža proteže se od obalnog pojasa, gdje autoceste povezuju glavne luke Limassol i Larnaku s Nikozijom, Larnaku s Pafosom, a Nikoziju i na istoku i na zapadu. Autobusi opslužuju sve veće gradove, iako je vlasništvo privatnih automobila i dalje visoko. Na turskom sjeveru, manji minibusi češće saobraćaju, ali s manjom predvidljivošću. Dva međunarodna aerodroma - Larnaka i Pafos - primaju redovne letove iz Evrope, Bliskog istoka i šire, dok aerodrom Ercan na sjeveru prometuje kroz Tursku. Trajekti, obnovljeni 2022. godine, povezuju Limassol s Pirejem u Grčkoj, nudeći alternativni, lagani pristup otoku.

Kiparsko stanovništvo, koje broji nešto više od devetsto hiljada stanovnika na jugu pod kontrolom vlade, i dalje pretežno čine grčki pravoslavci, s malim mozaikom armenskih, maronitskih, latinskokatoličkih i protestantskih manjina. Indeksi obrazovanja i zdravstva su među najvišima u Evropi. Na sjeveru, sunitski muslimani čine većinu, koegzistirajući - iako donekle odvojeno - sa zajedničkim kulinarskim i muzičkim tradicijama koje prethode podjelama dvadesetog stoljeća. Obje zajednice cijene gostoprimstvo: nude gostima kafu ili čašu ohlađenog vina zivania i pozivaju ih na učešće u vjenčanjima, festivalima i proslavama žetve.

Jezik odražava ovu dualnost. Grčki i turski su službeni jezici, dok engleski i dalje ostaje snažan drugi jezik, naslijeđe kolonijalne vladavine i alat za trgovinu i turizam. Armenski i kiparski maronitski arapski imaju priznati status manjinskih jezika. U svakodnevnom životu, narodni dijalekti kiparskog grčkog i kiparskog turskog jezika značajno se razlikuju od svojih standardnih oblika, noseći idiome i zvukove oblikovane lokalnom historijom. U novije vrijeme, ruski je postao istaknut u Limasolu i Pafosu, gdje ruski znakovi i preduzeća opslužuju rastuću zajednicu iseljenika.

Kulturni izraz ovdje je neodvojiv od mjesta. Oslikane crkve planina Troodos - deset mjesta na UNESCO-voj listi - nose živopisne freske koje preslikavaju teološke narative na kamene zidove. Hamami obnovljeni u starom gradu Nikozije podsjećaju na franačke i osmanske slojeve grada, nudeći paru i masažu ispod drevnih kupola. Karneval u Limasolu izbija svake godine u februaru, šareni interludij koji je započeo tek u dvadesetom stoljeću, ali poštuje običaje maskiranih nastupa koji sežu još dalje u prošlost. Tradicionalni ples, od tsiftetelija do souste, oživljava vjenčanja i seoske sajmove, povezujući otočane preko jezičkih i vjerskih podjela.

Ipak, ispod druželjubive površine krije se svijest o krhkosti. Lovci s dozvolom za lov sačmaricama zimi lutaju otvorenim krajolikom, a zalutala zrna mogu se naći na planinarskim rutama. Zelena linija ostaje u svakodnevnoj svijesti: škole podučavaju paralelne historije, a napori za pomirenje i dalje postoje u umjetničkim inicijativama i zajedničkim ekonomskim poduhvatima. Stopa kriminala ostaje niska, ali se posjetiteljima savjetuje da osiguraju imovinu od oportunističke krađe, a oprez prevladava u noćnim četvrtima gdje kabare klubovi ponekad prikrivaju mračniju podlogu.

Mozaik Kipra - njegova geologija, historija, zajednice i ekonomije - prkosi jednostavnoj naraciji. On je istovremeno i svjedočanstvo ljudske upornosti i koridor sukoba, gdje su se carstva sukobljavala, a susjedi i dalje oprezno koračaju preko tampon zona. Pa ipak, toplina sunca i mora, velikodušnost pružena na stolovima s mirisom citrusa i otpornost tradicija koje miješaju helenske, levantinske i anadolijske elemente, sve to opstaje. Za one koji zastanu da pogledaju, Kipar nudi intimnu hroniku ostrva koje je poznavalo i jedinstvo i podjele, gdje se običan život nastavlja pod mediteranskim nebom, konstantnim i složenim poput samih plima i oseke.