Chili

Chili strekt zich uit als een smalle landstrook langs de zuidwestelijke rand van Zuid-Amerika, een land dat wordt gekenmerkt door extreme breedtegraden, bergen en zee. Het grondgebied, zo'n 756.000 vierkante kilometer op het vasteland, strekt zich uit van de dorre bodems van de Atacamawoestijn in het noorden – een van de droogste plekken op aarde – tot de wirwar van waterwegen en gletsjers van Patagonië in het zuiden. Chili grenst aan Peru voorbij de hoge Andes in het noorden, Bolivia in het noordoosten en Argentinië in het oosten, en raakt de Drake Passage aan, die richting Antarctica verdwijnt. Buiten het continentale vlak oefent de republiek gezag uit over Pacifische buitenposten – Paaseiland, Juan Fernández en andere eilandjes – en behoudt een opgeschorte claim op bijna 1,25 miljoen vierkante kilometer Antarctica onder het Antarctisch Verdrag.

De naam Chili komt voort uit een wirwar van inheemse en koloniale verslagen. Kronieken uit de zestiende en zeventiende eeuw herinneren aan een Inca-aanduiding – Chili – die op verschillende manieren in verband werd gebracht met een stamcacique, de vallei van de Aconcagua, of met inheemse woorden die kou, zeevogels of de verste uithoeken van het land betekenden. Spaanse veroveraars namen de term over na Diego de Almagro's expeditie naar het zuiden in 1535-1536, waarbij ze zichzelf "mannen van Chili" noemden. De benaming bleef in Europees gebruik – in het Engels gespeld als "Chili" tot het begin van de twintigste eeuw – voordat ze zich vestigden als Chili.

Vóór de komst van de Spanjaarden lag de noordelijke helft van het huidige Chili onder Inca-invloed, een regio met hoogvlaktetradities die zich uitstrekten tot in de kustvalleien. Verder naar het zuiden heersten autonome Mapuche-gemeenschappen – die zich verzetten tegen de Inca-invasie en later ook tegen herhaalde koloniale aanvallen. Toen conquistadores halverwege de 16e eeuw permanente nederzettingen stichtten, troffen ze een landschap van valleien, rivieren en bossen aan, waarvan de bewoners hun autonomie fel verdedigden. Gedurende twee eeuwen breidden de koloniale autoriteiten nederzettingen uit langs de Centrale Vallei, maar ze onderwierpen het hartland van de Mapuche ten zuiden van de Bío-Bío-rivier nooit volledig.

Na de onafhankelijkheidsverklaring in 1818 smolt Chili samen tot een relatief stabiele republiek onder autoritaire presidenten. De jonge natie breidde zich territoriaal uit door conflicten en onderhandelingen. Halverwege de jaren 1880 maakte de langlopende "Pacificatie van Araucanía" een einde aan het georganiseerde Mapuche-verzet, en de Oorlog in de Stille Oceaan (1879-1883) tegen Peru en Bolivia stelde Chili's huidige noordelijke grens veilig, rijk aan nitraten en koper. Economische groei, verankerd in de export van mineralen en de agrarische kolonisatie van de Centrale Vallei, veranderde de demografische en sociale samenstelling van het land.

De twintigste eeuw was getuige van golven van democratisering, stedelijke migratie en economische diversificatie. De bevolkingsgroei versnelde, steden groeiden rond mijnbouw- en landbouwcentra, en Chili raakte steeds meer geïntegreerd in de wereldmarkt via zijn koperindustrie. In de jaren zestig en begin jaren zeventig nam de politieke polarisatie echter toe. In september 1973 wierp een militaire junta de democratisch gekozen regering van Salvador Allende omver. Onder het zestienjarige bewind van generaal Augusto Pinochet werd de grondwet van 1980 opgesteld met inbreng van de Commissie-Ortúzar, en werden ingrijpende politieke en economische hervormingen doorgevoerd. Die jaren brachten ook repressie met zich mee: meer dan drieduizend burgers verloren het leven of verdwenen. Een referendum in 1988 zette het land op de weg terug naar een burgerregering, en in 1990 nam een ​​centrumlinkse coalitie de macht over, die Chili door twee decennia van democratische consolidatie loodste.

Tegenwoordig behoort Chili tot de meest stabiele en welvarende economieën van Latijns-Amerika. Het inkomen per hoofd van de bevolking maakt het een land met een hoog inkomen en het land onderscheidt zich regionaal door robuuste bestuursindicatoren en aanhoudende investeringen in onderwijs en infrastructuur. Als medeoprichter van de Verenigde Naties hielp het land bij de oprichting van de Gemeenschap van Latijns-Amerikaanse en Caribische Staten (CELAC) en de Pacifische Alliantie, en trad het in 2010 toe tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO).

Het vasteland van Chili strekt zich uit over meer dan 4300 kilometer van noord naar zuid, maar is zelden breder dan 350 kilometer. De vulkanische ruggengraat – de Andes – ontspringt aan de oostgrens en vormt de bekkens van de Centrale Vallei, waar de hoofdstad Santiago ligt. Noordwaarts levert de Atacamawoestijn waardevolle mineralen, terwijl bossen en weilanden in het zuiden het landschap bedekken, afgewisseld met meren en vulkanen. Het labyrint van fjorden, kanalen en schiereilanden aan de kust markeert de toegang tot Patagonië en Vuurland.

In 1978 werd de republiek geherstructureerd in zestien regio's – elk met een Romeins cijfer van noord naar zuid, met uitzondering van de metropoolregio Santiago – en verder onderverdeeld in provincies en gemeenten. Nieuwe regio's die in 2007 werden gecreëerd (Arica en Parinacota; Los Ríos) en 2018 (Ñuble) wijzigden de oorspronkelijke nummering, maar de structuur bleef de basis voor het lokale bestuur.

Toerisme is een pijler van de Chileense economie geworden. In het uiterste noorden trekt San Pedro de Atacama bezoekers naar pre-Spaanse ruïnes, hooggelegen meren en de zogenaamde Vallei van de Maan. Skigebieden in de centrale Andes – Portillo, Valle Nevado, Termas de Chillán – zijn ideaal voor wintersporters. Het zuidelijke landschap nodigt uit tot het verkennen van de nationale parken Conguillío en Nahuelbuta, terwijl de archipels van Chiloé en de labyrintische kanalen van Patagonië – waaronder Laguna San Rafael en Torres del Paine – een wildernis van gletsjerijs en sneeuw bieden. De veelkleurige heuvels en historische kabelbanen van Valparaíso behoren tot het UNESCO-werelderfgoed, en het afgelegen Paaseiland herbergt de monumentale moai van de Rapa Nui.

Binnenlandse reizigers trekken van december tot en met maart massaal naar de zomerresorts aan de kust: noordelijke havens zoals Arica en Iquique; de ​​stranden van La Serena en Coquimbo; Pucón aan het meer in het zuiden; en de badplaatsen van de regio Valparaíso, met name het welvarende Viña del Mar met zijn beroemde muziekwedstrijd. Ook het landelijke surfparadijs Pichilemu kent een seizoensgebonden toestroom.

In 2005 lanceerde de regering een internationale campagne om de diversiteit van Chili te benadrukken. Meer recentelijk heeft de Route des Parks – een 2800 kilometer lange corridor van beschermde gebieden, bedacht door pioniers op het gebied van natuurbehoud – duurzaam reizen langs de ruggengraat van Patagonië gepromoot.

De uitdagende topografie van Chili vereist een uitgebreid transportnetwerk. Tegen 2020 doorkruiste bijna 86.000 kilometer aan snelwegen de republiek, waarvan meer dan 21.000 kilometer verhard was. Strategische duplicatie van belangrijke corridors – met name de Pan-American Highway (Route 5) – heeft de verbinding van de Atacama-rivier door Centraal-Chili naar Puerto Montt verbeterd. Langeafstandsbussen domineren het intercityverkeer, met routes zoals Santiago-Arica (30 uur) en Santiago-Punta Arenas (40 uur, met overstap in Osorno).

Luchtvaart verbindt verre gebieden: met 372 landingsbanen claimt Mataveri International Airport op Paaseiland de status van meest afgelegen luchthaven ter wereld, terwijl Arturo Merino Benítez in Santiago jaarlijks meer dan twaalf miljoen passagiers verwerkt. Andere grote luchthavens bedienen Arica, Iquique, Antofagasta, Concepción, Puerto Montt, Punta Arenas en Temuco.

De volkstelling van 2017 telde zo'n 17,6 miljoen inwoners. Na decennia van sterke groei is het geboortecijfer gedaald, waardoor de bevolkingsgroei afneemt – prognoses voorspellen ongeveer 20,2 miljoen inwoners tegen het midden van de eeuw. Stedelijke centra, met name Santiago, vormen het grootste deel van de bevolking, wat de aanhoudende migratie van platteland naar stad weerspiegelt.

De Chileense cultuur is verweven met inheemse, Spaanse en later Europese invloeden. Noordelijke Andestradities leven voort in steden in de hooglanden; in het zuiden drukken Duitse kolonistengemeenschappen hun stempel op de Beierse architectuur en culinaire smaken in steden zoals Valdivia en Puerto Varas. De nationale keuken weerspiegelt de diversiteit van het land: zeevruchten langs de kust, rundvlees en lamsvlees op de vlakten, fruit en groenten in de Centrale Vallei. Typische gerechten zijn onder andere cazuela – een stevige stoofpot van vlees en groenten – empanadas, pastel de choclo (maïs- en vleespastei), curanto (schelpdieren en vlees gebakken in een kuil) en sopaipillas (gefrituurd deeg). De rauwe bereiding, bekend als crudos, combineert Andes-, Spaanse en Duitse elementen: fijngehakte lama (of vaker rundvlees), citrusvruchten, ui en Europese smaakmakers zoals mayonaise en yoghurt.

Het erfgoed van Chili wordt bewaard in zowel immateriële tradities – muziek, dans, festivals, ambachten – als tastbare locaties. Vijf locaties genieten de status van UNESCO Werelderfgoed: Nationaal Park Rapa Nui (1995), de kerken van Chiloé (2000), de historische wijk van Valparaíso (2003), de salpetermijnen van Humberstone en Santa Laura (2005) en het mijnstadje Sewell (2006). Sinds 1999 nodigt de Dag van het Cultureel Erfgoed elke mei uit tot landelijke erkenning van dit erfgoed.

Chili toont over de hele lengte contrasten tussen klimaat en cultuur, tussen inheemse volharding en immigrantenerfenis, tussen ruige wildernis en kosmopolitische stad. Het verhaal is er een van aanpassing aan extremen, aan natuurkrachten en historische stromingen, maar altijd gevormd door degenen die het lange, smalle land hun thuis noemen.