Tsjechische Republiek

Tsjechië beslaat een bescheiden deel van Centraal-Europa en strekt zich uit over 78.871 vierkante kilometer tussen de breedtegraden 48° en 51° noorderbreedte en 12° en 19° oosterlengte. Het land is ingesloten en rijk aan variatie en wordt begrensd door Duitsland in het westen, Polen in het noordoosten, Slowakije in het zuidoosten en Oostenrijk in het zuiden. In het hart ligt het stroomgebied van de Moldau, met de uiterwaarden die worden onderbroken door het silhouet van Praag; in het oosten ontvouwt zich het glooiende Moravië, dat wordt afgewaterd door de rivier de Morava; en in het noordoosten vormen de Sudeten de bron van de Elbe. Deze drie historische landen – Bohemen, Moravië en Tsjechisch-Silezië – vormen evenzeer rivierbekkens als culturele contouren, waarbij hun heuvels en bossen handel, identiteit en verbeeldingskracht bepalen.

Er heerst een gematigd klimaat, gemoduleerd door de hoogte: op de 1603 meter hoge top van Sněžka schommelt de gemiddelde jaartemperatuur net onder het vriespunt, terwijl deze in de laaglanden van Zuid-Moravië oploopt tot rond de 10 °C. De winters brengen sneeuwrijke bossen en af ​​en toe vorst in de steden; de zomers zijn nat en onbestendig, onderbroken door onweersbuien die kunnen hagelen en zelfs tornado's kunnen veroorzaken. De smeltende lente doet rivieren zwellen; de herfst kleurt uitgestrekte eiken- en beukengebieden rood voordat er een laatste vleugje sneeuw valt. Extreme temperaturen op lange termijn – 42,2 °C bij Litvínovice in 1929 en 40,4 °C bij Dobřichovice in 2012 – getuigen van continentale schommelingen als gevolg van de ligging aan zee.

Kevergroene wouden, diepe valleien en de kristalheldere lucht van het Reuzengebergte of Šumava (beide nationale parken en UNESCO-biosfeerreservaten) getuigen van een ecologisch tapijt, verdeeld over West-Europese loofbossen, Midden-Europese gemengde wouden, Pannonische savanneachtige vlaktes en Karpaten-naaldbossen. Vier nationale parken – Šumava, Reuzengebergte, Boheems Zwitserland en Podyjí – bewaren dit erfgoed, waar zwarte ooievaars en lynxen de horizon achter de zacht geworden bergkammen waarnemen.

De menselijke geschiedenis van het land begon lang vóór de formele opkomst van het hertogdom Bohemen aan het einde van de negende eeuw, onder de heerschappij van Groot-Moravië. Bohemen nam rond 1002 zijn plaats in onder de keizerlijke landgoederen en verkreeg in 1198 een koninkrijk. De Habsburgse heerschappij, die na Mohács in 1526 werd verstevigd en bezegeld door de Slag op de Witte Berg in 1620, besloeg eeuwen. De ontbinding ervan in 1806 transformeerde deze kronen in Oostenrijkse keizerlijke provincies, wat een periode van industriële vooruitgang inluidde die in de negentiende eeuw kolen en staal verweven had met de economische structuur van de Tsjechische landen.

Oorlog en onrust bepaalden hier de twintigste eeuw. De Eerste Tsjechoslowaakse Republiek – gesticht in 1918 – behield als enige in het interbellum een ​​parlementaire democratie in Oost- en Centraal-Europa. München in 1938 voorspelde annexatie en bezetting; de restauratie in 1945 leidde slechts tot een door de Sovjet-Unie gesteunde staatsgreep in 1948. Het verpletterende einde van de Praagse Lente in 1968 deed de hernieuwde hoop op liberalisering teniet. Pas de Fluwelen Revolutie van november 1989 herstelde het zelfbestuur; op 1 januari 1993 viel Tsjecho-Slowakije vreedzaam uiteen in twee staten, waarmee de moderne Tsjechische Republiek ontstond.

De huidige parlementaire republiek maakt deel uit van de Europese Unie, de NAVO, de Verenigde Naties, de OESO, de OVSE, de Raad van Europa en de Visegrádgroep. De sociale markteconomie met een hoog inkomen en exportgerichte economie is gebaseerd op diensten, productie en innovatie. De Tsjechische kroon blijft de munteenheid bij uitstek; het monetaire beleid wordt gevoerd door de onafhankelijke Tsjechische Nationale Bank. Met een 32e plaats op de Human Development Index en bekend om universele gezondheidszorg, gratis universitair onderwijs en robuuste sociale bescherming, draagt ​​het land bij aan een welvaartsstaat in het Europese sociale model. Het bbp per hoofd van de bevolking bedraagt ​​ongeveer 91 procent van het EU-gemiddelde, de voor ongelijkheid gecorrigeerde menselijke ontwikkeling staat wereldwijd op de twaalfde plaats en de Human Capital Index van de Wereldbank plaatst het op de vierentwintigste plaats. Toerisme voedt Praag – de vijfde meest bezochte stad van Europa – evenals kuuroorden, kastelen en wildernisretraites; in 2001 verdiende het toerisme 118 miljard CZK (5,5 procent van het bbp).

Praag zelf werpt een lange schaduw. Aan de overkant van de Moldau strekken de middeleeuwse torenspitsen en barokke gevels zich uit rond geplaveide straatjes en de Karelsbrug; de schaduw van de Praagse Burcht valt op het Astronomisch Uurwerk op het Oudestadsplein. Toch hebben Brno, Ostrava, Pilsen en Liberec elk hun eigen stem: Brno's modernistische Villa Tugendhat en levendige cafés, Ostrava's steenkoolmijnerfgoed en levendige subcultuur, Pilsen's geboorteplaats van pils en enorme brouwerijhallen, en Liberec's erfenis van zijdeweverij onder de torens van Ještěd.

Daarnaast vormen regionale steden hoofdstukken in een groot verhaal. České Budějovice, een rijkdom geboren uit graan en bier, ligt aan de voet van het grote plein; het nabijgelegen kasteel van Český Krumlov domineert de bochtige bochten van de Moldau; Olomouc heeft een barokke Drievuldigheidszuil en het op één na grootste historische hart; de gotische Sint-Barbarakerk en het met botten versierde ossuarium van Sedlec in Kutná Hora getuigen van de weelde van de zilvermijnbouw; de thermale bronnen van Karlovy Vary trekken Duitse en Russische bezoekers naar hun zuilengalerijen; Třebíč herbergt een Joodse wijk; het renaissanceplein van Telč is sinds zijn ontstaan ​​in de 16e eeuw nauwelijks verouderd.

Die architectonische rijkdom omspant tijdperken: romaanse stenen donjons en basilieken, de hoge bogen van gotische perfectie, Franse ontwerpen onder Karel IV, renaissanceloggia's en -tuinen, de grandeur van de barok en de latere gotisch-barokke syntheses. Het negentiende-eeuwse historisme deed middeleeuwse vormen herleven; de art nouveau bloeide vóór de Eerste Wereldoorlog; het functionalisme tussen de twee wereldoorlogen zette in op strakke lijnen; naoorlogse Sovjetinvloeden maakten in de jaren 60 plaats voor de Brusselse avant-gardestijl en daarna voor brutalistische statements. Tegenwoordig ontmoeten met de Pritzker Prize bekroonde visies deconstructivistische flair in het Dansende Huis en de Gouden Engel.

De culturele ritmes van het land komen evenzeer tot uiting in de keuken als in de gebruiken. Tsjechen zijn dol op vlees: varkensvlees, rundvlees en kip in in bier gestoofde goulash, wild in de herfst – hertenvlees onder jeneverbes, gebraden konijn op lenteweiden. De gefrituurde, gepaneerde varkensschnitzel – smažený vepřový řízek – arriveert met gekookte aardappelen; verse forel of karper verschijnt met Kerstmis, een vluchtige knipoog naar de overvloed aan rivieren. Worsten, patés, gerookte ham, zuurkool en aardappelpannenkoekjes vullen de tavernes. Desserts combineren slagroom en fruittaarten, terwijl maanzaadstrudl of koláče de gebaktradities eren.

Toch blijft bier een nationaal dialect: Pilsner Urquell uit Plzeň, de grondlegger van het lichte lagerbier, inspireert twee derde van de brouwers wereldwijd. České Budějovice produceert Budějovický Budvar; microbrouwerijen zijn er in overvloed. De wijnhellingen van Moravië – meer dan negentig procent van de Tsjechische wijngaarden ligt hier – produceren frisse witte en volle rode wijnen; slivovitz-pruimenbrandewijn en kruidenbitters zoals Becherovka of Fernet Stock delen de barruimte met Kofola, de lokale cola die het opneemt tegen wereldreuzen.

Muziek, poppenspel en beeldende kunst wegen even zwaar. Marionettentheaters ensceneren door Jan Švankmajer geïnspireerde fabels; de Dvořákprijs galmt na in de operazalen van Brno; legendes over Richard Hegers glas en glasschilderkunst herinneren aan de eeuwenoude kristaltraditie van Bohemen. Musea – van de Nationale Galerie in Praag tot het Mijnmuseum in Ostrava – brengen mineralen, moderne kunst of barok in gelijke mate in kaart.

De 10,5 miljoen inwoners van Tsjechië zijn gemiddeld 43 jaar oud. De volkstelling van 2021 registreerde dat 57,3 procent zich identificeerde als etnische Tsjechen en 3,4 procent als Moraviërs, terwijl Slowaken, Oekraïners, Vietnamezen en Polen een bonte verzameling minderheden vormden. Er wonen zo'n 658.000 buitenlanders, waarvan Oekraïners en Slowaken bijna de helft vormen. De Joodse gemeenschap, die tijdens de Holocaust bijna volledig werd uitgeroeid, telt vandaag de dag ongeveer 3.900 leden. Ongeveer driekwart van de bevolking belijdt geen enkele religie, waardoor het secularisme een bepalende factor is; toch blijven historische kerken – Sint-Vitus op de Praagse Burcht, Sint-Barbara op Kutná Hora, de Heiligen Cyrillus en Methodius in Praag – symbolisch voor een katholiek verleden.

Tsjechisch is de officiële taal, een West-Slavische taal die verstaanbaar is voor Slowaaksen en toegankelijk voor Pools- of Russischtaligen. Engels is de voertaal onder jongere generaties; Duits blijft gangbaar onder degenen die onderwijs volgden tijdens het communistische tijdperk, toen Russisch verplicht was. Bezoekers zullen de hardnekkigheid van dialecten opmerken – Moravische varianten, Silezische idiomen – maar het standaard Tsjechisch verenigt media, wetenschap en overheid.

Reisetiquette weerspiegelt deze gevoeligheden. Tsjechen hechten waarde aan persoonlijke ruimte en formele begroetingen: een zacht "Dobrý den" bij het betreden van een winkel, "Na shledanou" bij het verlaten. Schoenen gaan thuis uit; slippers volgen. Men biedt hulp aan wanneer nodig, maar ongevraagde hulp kan verrassend zijn. Vermijd het om de republiek te benoemen als "Oost-Europa" of te verwarren met Sovjetgebied; sta erop dat het "Centraal-Europa" is. Vermijd "Sudetenland", verouderde Duitse plaatsnamen of ongevoelige opmerkingen die goedkoopheid suggereren. Respecteer bovenal de geschiedenis – communistische erfenissen en de herinnering aan de Holocaust blijven gevoelig – en vermijd ontkenning of trivialisering.

Buiten de steden onthullen landelijke panorama's dorpen met vakwerkhuisjes en velden met gotische torenspitsen. De barokke pleinen van Třebíč, de basaltmonumenten van het Boheemse Paradijs, de enorme Macocha-afgrond in de Moravische Karst en de uiterwaarden van Palava met visrijke dammen spreken zowel wandelaars als vissers aan. Voor technische nieuwsgierigheid is er het moderne museum van Brno, dat industrieel design in kaart brengt; langlaufers maken Tour de Ski-routes in Nové Město na Moravě.

Of je nu pauzeert bij de paviljoens met groene daken in Mariánské Lázně, over de keien loopt in de bottenkapel van Kutná Hora, of onder de torentjes van Český Krumlov staat terwijl de mist over de Moldau drijft, Tsjechië combineert momenten van beproeving en weelde tot een landschap van weloverwogen nuances. Het is een land met een gelaagde herinnering – de vroege steen van Groot-Moravië, Habsburgse strategieën, door de republiek gesmeedde vrijheden – maar toch balancerend tussen de huidige eisen en het immergroene theater van zijn bossen en torenspitsen. Wie de grenzen ervan betreedt, ontmoet niet alleen een tapijt van architectuur en landschap, maar ook een volk wiens ironische gevoeligheid en bedachtzame terughoudendheid elk stadsplein en bosgebied opfleuren.