Bilbao

Bilbao profileert zich als de belangrijkste stedelijke kern van het noordelijke Baskenland in Spanje. De stad beslaat een oppervlakte van 40,65 vierkante kilometer, waarvan 17,35 vierkante kilometer de stad zelf vormt en de resterende 23,30 vierkante kilometer oprijst in de omliggende berggebieden. De stad ligt ongeveer zestien kilometer ten zuiden van de monding van de Golf van Biskaje. In 2023 telde Bilbao meer dan 347.000 inwoners en het gebied dat over een grootstedelijke agglomeratie van 1.037.847 inwoners beschikt, is niet alleen de tiende grootste gemeente van Spanje, maar ook de meest bevolkte agglomeratie ten noorden van de rivier de Duero.

Vanaf de middeleeuwse oorsprong aan het einde van de dertiende eeuw, onder auspiciën van Diego López V de Haro – telg uit de invloedrijke Haro-familie – verwierf Bilbao al snel een prominente positie binnen de Kroon van Castilië. De haven floreerde dankzij de export van Biscayaanse wol en ijzererts naar diverse Europese markten. De kronkelende loop van de riviermonding, omzoomd door twee bescheiden bergketens met een gemiddelde hoogte van 400 meter, vormde zowel het gezicht van de stad als haar maritieme activiteiten, en zorgde ervoor dat de transportaders en scheepswerven de economische kracht van de regio zouden versterken.

Naarmate de negentiende eeuw zich ontvouwde, versnelde het succes van Bilbao, parallel aan de Industriële Revolutie, waardoor het na Groot-Barcelona de meest geïndustrialiseerde zone van Spanje werd. De samenloop van ijzerwinning, siderurgische smederijen en scheepswerven veroorzaakte een demografische groei die de administratieve integratie van aangrenzende gehuchten – waaronder Derio, Etxebarri en Galdakao – dwong, waardoor de stedelijke voetafdruk werd vergroot en de menselijke diversiteit werd verdicht. Aan het begin van de twintigste eeuw was de metropool synoniem geworden met zware industrie, met haar schoorstenen en droogdokken als symbool van het streven van een natie naar moderniteit.

Het postindustriële tijdperk bracht echter een bewuste herinterpretatie van de identiteit van Bilbao met zich mee. De opening van het Guggenheim Museum Bilbao in oktober 1997 – een golvend, met titanium bekleed monument voor hedendaagse kunst, bedacht door Frank Gehry – diende als een katalysator voor stadsvernieuwing. Dit culturele baken, opgericht op de voormalige dokken en pakhuizen van de wijk Arenal, luidde een stortvloed aan infrastructurele investeringen in: een herontworpen luchthaventerminal door Santiago Calatrava; een metronetwerk in Bilbao, gekenmerkt door Norman Fosters glazen "fosteritos"; de herintroductie van de tramlijn langs de riviermonding; en de transformatie van een wijnopslagplaats uit 1909 tot het multidisciplinaire Azkuna Zentroa door Philippe Starck. Bovendien worden de sectoren Abandoibarra en Zorrozaurre nog steeds in fases herontwikkeld. De ene sector omvat het Arata Isozaki-torencomplex, het Euskalduna-conferentiecentrum en concertzaal, en de Iberdrola-toren van César Pelli. De andere sector staat op het punt voort te komen uit een masterplan van Zaha Hadid en bestaat uit een eiland met een gemengd residentieel en commercieel gebruik, met het hoofdkantoor van BBK als ankerpunt.

Bilbao's geografische ligging aan de Baskische drempel – een structureel scharnierpunt tussen het Cantabrisch Gebergte en de Pyreneeën – verleent het een bodemstratigrafie van mesozoïsche sedimenten die een paleozoïsche ondergrond bedekken en een reliëf dat wordt gekenmerkt door een belangrijke anticline die zich uitstrekt van Elorrio tot Galdames. Binnen de stadsgrenzen verdelen secundaire plooien het terrein in twee bergachtige ensembles: in het noordoosten de bergen Artxanda, Avril, Banderas, Pikota, San Bernabé en Cabras; in het zuiden de Kobetas, Restaleku, Pagasarri en Arraiz, waarbij het laatste paar oploopt tot een hoogte van respectievelijk 673 en 689 meter bij Pagasarri en Ganeta. Klimaattechnisch gezien temperen de lagedrukgebieden van de Golf van Biskaje de seizoensgebonden extremen, wat resulteert in veel neerslag (regenachtige dagen maken 45 procent uit van de jaarlijkse totale neerslag en bewolkte dagen 40 procent). In de zomer is er nauwelijks droogte, onvoldoende om het regime als mediterraan te classificeren. Ook zijn de thermische schommelingen het hele jaar door beperkt: in juli stijgen de temperaturen gemiddeld zelden boven de 26 °C, in januari dalen de gemiddelde minima zelden onder de 6 °C.

Demografisch gezien beslaat de bevolking van Bilbao, 342.397 inwoners in 2017, een oppervlakte van 40,59 km²; het grootstedelijk gebied, dat bijna 47 procent van de totale bevolking van de Baskische Autonome Gemeenschap vertegenwoordigt, draagt ​​aanzienlijk bij aan een regionaal bbp per hoofd van de bevolking van € 30.860 – wat het nationale en EU-gemiddelde overtreft – en een nominaal grootstedelijk bbp van $ 36,9 miljard. Het handelsverleden van de stad dateert uit de zestiende-eeuwse oprichting van het Consulaat van de Zee, waar Castiliaanse waren via de haven werden doorgevoerd; het was echter de negentiende-eeuwse exploitatie van nabijgelegen ijzerertslagen die de maritieme overslag en de uitbreiding van scheepswerven aanwakkerde, wat culmineerde in een scheepsbouwindustrie van vooraanstaande omvang. De oorspronkelijke haven, ooit gelegen naast de Arenal-wijk in de oude stad, werd in 1902 afgestaan ​​aan een buitenhaven in Santurtzi; Latere uitbreidingen, gezamenlijk bekend als de "superhaven", leidden in de jaren 70 tot de verplaatsing van centrale dokken, met uitzondering van de resterende faciliteiten in Zorroza. Tegenwoordig behoort Bilbao tot de vijf grootste commerciële havens van Spanje, met meer dan tweehonderd lijndiensten naar vijfhonderd bestemmingen wereldwijd en een verwerking van meer dan 31 miljoen ton vracht in 2009 – voornamelijk bestemd voor Rusland, het Verenigd Koninkrijk, Nederland en de Scandinavische landen – en voorzag in de levensonderhoud van bijna tienduizend mensen, terwijl het € 419 miljoen bijdroeg aan het BBP van Baskenland.

Het toerisme, aanvankelijk in 1872 in het leven geroepen door de spoorverbinding naar het Las Arenas-strand in Getxo, kreeg pas echt een impuls met de komst van het Guggenheim. Het aantal bezoekers steeg exponentieel van slechts 25.000 in 1995 tot meer dan 932.000 in 2018, waarmee Bilbao de belangrijkste bestemming van Baskenland werd – San Sebastián voorbijgestreefd – en goed was voor 31 procent van het regionale toerisme. Binnenlandse reizigers domineren, voornamelijk afkomstig uit Madrid en Catalonië, terwijl internationale bezoekers voornamelijk Franse gasten zijn en, in mindere mate, Britse, Duitse en Italiaanse toeristen. De jaarlijkse inkomsten uit toerisme bedragen ongeveer € 300 miljoen, aangevuld door een solide congrescentrum met als trekkers het Euskalduna Centre en het Bilbao Exhibition Centre in Barakaldo.

De stedelijke structuur van Bilbao toont een palimpsest van architectonische tijdperken: gotische overblijfselen in de Sint-Jacobuskathedraal en de San Antón-kerk in de oude stad; neogotische en art-deco-accenten; modernistische art-nouveaulijnen; en de kenmerkende hedendaagse interventies van Gehry, Foster, Starck, Isozaki, Pelli en Hadid. Zeventien bruggen overspannen de monding van de Nervión binnen de gemeentegrenzen, elk met een eigen bouwkundig verhaal: de door Calatrava ontworpen Zubizuri (de "witte brug", geopend in 1997); de Brug van de Prinsen van Spanje ("La Salve", 1972, later herontworpen door Daniel Buren); de bascule Deustobrug (1936), naar het voorbeeld van de Michigan Avenue Bridge in Chicago; en 's werelds eerste zweefbrug bij Portugalete (1890-1893), geboren uit de vindingrijkheid van Alberto Palacio.

Groene ruimtes vormen een opvallend contrast met de industriële overblijfselen van de stad: achttien gemeentelijke parken met een totale oppervlakte van 200 hectare, aangevuld met een groene gordel van 1025 hectare, waarvan 119 hectare verstedelijkt is. Het Doña Casilda Iturrizar Park – een Engelse tuin van 8,5 hectare, ontworpen door Ricardo Bastida en geopend in 1907 – beschikt over een dansende fontein en watervogels die de lokale bijnaam "Eendenpark" hebben gekregen. Het Etxeberria Park in Ibaiondo ligt bovenop de locatie van een voormalige staalfabriek en heeft de schoorsteen behouden als eerbetoon aan Bilbao's metallurgische verleden. Open ruimtes in de buitenwijken zoals Mount Cobetas (18,5 ha), Larreagaburu (12 ha), Europa Park, Miribilla Park en de drie kilometer lange Memorial Walkway – een promenade langs de riviermonding, verlicht door twaalf meter hoge lampen – versterken de toewijding van de stad aan toegankelijke recreatie. De kabelbaan van Mount Artxanda voert bezoekers naar panoramische vergezichten en recreatiemogelijkheden; in het zuiden trekt Pagasarri, beschermd sinds 2007, wandelaars die de hellingen volgen zoals ze dat al sinds de jaren 1870 doen.

Cultureel gezien getuigen de benoeming van Bilbao tot UNESCO "City of Design" in 2014 en de opname in het Creative Cities Network van de combinatie van traditie en innovatie. De gastronomie draait om de rijkdom van de riviermonding – paling, kabeljauw, heek, inktvis en runderneuzen – verwerkt in karakteristieke bereidingen zoals bacalao al pil-pil, bacalao a la vizcaína, merluza en salsa verde en chipirones en su tinta; zoete finales zijn canutillos de Bilbao, pantxineta en rijstkoekjes. Het gezellige ritueel van pintxos – kleine stukjes tandenstoker op sneetjes brood – vormt de kern van de Baskische gezelligheid, aangevuld met rabas, Spaanse tortilla, gevulde champignons (txampis), triángulos en gildas.

Transportaders ontspringen vanuit het centrum van Bilbao, te beginnen met de Gran Vía de Don Diego López de Haro, die de financiële wijk van Abando doorsnijdt en de Casco Viejo met San Mamés verbindt; de Avenues Sabino Arana en Juan Antonio Zunzunegui leiden het verkeer naar de omliggende snelwegen; de Calle Autonomía loopt van oost naar west door de zuidelijke wijken; en veertien bruggen verbinden de monding van de rivier en de Kadagua. Wegennetwerken verbinden de stad met het Iberisch Schiereiland en verder: de snelweg A-8 (kustlijn E70) naar Santander, Gijón en Bordeaux; de tolweg AP-8 oostwaarts naar San Sebastián en de Franse grens; de AP-68 (E804) naar Vitoria-Gasteiz, Logroño en Zaragoza; hulpslagaders zoals de N-634, BI-631, BI-626, BI-625 en N-637 completeren het aardse netwerk.

Luchthaven Bilbao (BIO), geopend in 1948 en in 2000 door Calatrava herontworpen, fungeert als de belangrijkste luchtvaarttoegangspoort aan de noordkust. In 2018 verwerkte de luchthaven meer dan 5,4 miljoen passagiers, verdeeld over twintig luchtvaartmaatschappijen – waaronder Iberia, Lufthansa en TAP Portugal – en biedt verbindingen met Londen, Frankfurt, München, Madrid, Barcelona, ​​Malaga, Parijs, Brussel en Amsterdam. Een langdurig uitbreidingsplan, bedacht in 2009 om de capaciteit te verdubbelen, wachtte op economisch herstel voordat de eerste steen werd gelegd. Lowcostmaatschappijen zoals Ryanair vertrouwen echter op Vitoria Airport, gelegen 59 kilometer zuidelijker.

Het spoornetwerk splitst zich tussen de door Adif geëxploiteerde Renfe-lijnen – gecentreerd rond Bilbao-Abando, met langeafstandsverbindingen van Alvia en Intercity naar Madrid, Barcelona en Vigo, en vijf smalspoorverbindingen vanuit Bilbao-Concordia – en de Baskische Euskotren-routes vanuit Bilbao-Atxuri en Zazpikaleak/Casco Viejo, die Durango, Eibar, San Sebastián en Bermeo bedienen. De toekomstige hogesnelheidslijn Basque Y, die na 2023 voltooid moet zijn, zal de huidige infrastructuur vervangen door een ondergronds knooppunt. Metrolijnen 1 en 2, in gebruik genomen in 1995, volgen het estuarium en lopen van Etxebarri naar Plentzia en Santurtzi; lijn 3, sinds april 2017 onder Euskotren, voorziet in een uitbreiding van de luchthaven; lijnen 4 en 5 zijn nog in studie. De tramlijn, die in 2002 na veertig jaar nieuw leven werd ingeblazen, volgt de riviermonding, terwijl vier Cercanías-lijnen en een Renfe Feve-forensenspoor de stedelijke gemeenten verder integreren. De vloten van Bilbobus en Bizkaibus bieden stedelijke en regionale busverbindingen – achtentwintig stadslijnen, acht microbuslijnen en acht nachtelijke Gautxori-lijnen, aangevuld met meer dan honderd interlokale diensten – waardoor zelfs de meest afgelegen valleien een dagelijkse band met het hart van Bilbao behouden.

Een dienst van Brittany Ferries van Santurtzi naar Portsmouth en de Bilbao-Vertrek van de MV Cap Finistère getuigen van de blijvende maritieme connectiviteit van de stad, zelfs toen historische veerboten zoals de Pride of Bilbao van P&O in 2010 met pensioen gingen. Binnen deze matrix van verplaatsingen besteedt de gemiddelde forens in Bilbao dagelijks 35 minuten aan het openbaar vervoer, 7 minuten wachttijd bij haltes en een gemiddelde reislengte van 6,9 kilometer – statistieken die zowel de efficiëntie van het netwerk als de compactheid van de stad onderstrepen.

Athletic Club Bilbao, met zijn eeuwenoude traditie van het opstellen van uitsluitend Baskische spelers, belichaamt de regionale identiteit en het nationalistische sentiment. Het is een van de succesvolste voetbalinstellingen van Spanje en is gevestigd in het San Mamés-stadion, de 'kathedraal' van het voetbal, waar enthousiasme en erfgoed samenkomen.

De stedelijke metamorfose van Bilbao heeft internationale lof geoogst: de Lee Kuan Yew World City Prize in mei 2010 (toegekend in juni 2010), de World Mayor Prize 2012, toegekend aan burgemeester Iñaki Azkuna in januari 2013, en de benoeming tot Beste Europese Stad 2018 door de Academy of Urbanism in november 2017. Deze onderscheidingen onderstrepen een verhaal van veerkracht en vernieuwing dat de straten van Bilbao, de culturele locaties, de oevers van de Nervión en het dagelijkse leven van haar inwoners blijft animeren – stuk voor stuk getuigen van een stad die, na lang gesmeed te zijn geweest in ijzer en industrie, nu rust op de twee pijlers van creativiteit en stedelijk rentmeesterschap.