Niš

Niš ligt aan de oevers van de rivier de Nišava, zo'n zeven kilometer van de samenvloeiing met de Zuid-Morava, en beslaat een oppervlakte van ongeveer 596,7 vierkante kilometer in het zuiden en oosten van Servië. Als administratief hart van het district Niš en de belangrijkste stad van deze regio telde de stad 182.797 inwoners volgens de volkstelling van 2022, waarmee het de derde grootste gemeente van Servië is, na Belgrado en Novi Sad. De gemeentegrenzen omvatten de kuuroordplaats Niška Banja en achtenzestig andere voorsteden. Het stadscentrum ligt op een hoogte van 194 meter boven zeeniveau, omgeven door heuvels en bergkammen die tot meer dan 800 meter hoog zijn.

Gedurende twee millennia heeft Niš gediend als een administratief, militair en commercieel centrum onder opeenvolgende machten. In de oudheid lag hier de nederzetting Naissus, de geboorteplaats van de Romeinse keizers Constantijn de Grote en Constantius III. De gunstige ligging aan een riviercorridor en in de brede Zuid-Morava-vallei trok Thraciërs, Illyriërs, Kelten en later Hunnen en Avaren aan. Byzantijnen, Serviërs, Bulgaren en Ottomanen lieten elk hun stempel drukken, en de stad doorstond meerdere bezettingen door Hongaren en Oostenrijkers. In 1878 kwam de stad weer onder Servisch bestuur, om vervolgens tijdens beide wereldoorlogen weer onder buitenlandse controle te komen. De architectonische structuur van Niš weerspiegelt deze verschillende invloeden, van Romeinse mozaïeken en vroegchristelijke basilieken tot Ottomaanse hammams en neoclassicistische bouwwerken.

De samenvloeiing van natuurlijke valleien rond Niš heeft de slagaders van het Balkan-transport gevormd. De spoorlijn Morava-Vardar en de snelweg Belgrado-Thessaloniki komen hier samen voordat ze zich via de Sićeva-kloof aftakken richting Athene en Istanbul. Een diagonale weg dwars door de Balkan loopt over de lage Gramadpas in het noordoosten. Luchthaven Constantijn de Grote vormt een luchtbrug die de stad verbindt met Turkije, Griekenland en verder. Binnen de stadsgrenzen bedient een netwerk van 391 kilometer aan wegen lokale, regionale en hoofdroutes, en dertien buslijnen verzorgen het openbaar vervoer; de tramlijn die tussen 1930 en 1958 in bedrijf was, leeft voort in de historische herinnering. Glasvezelkabels, hoogspanningsleidingen en gasleidingen onderstrepen de status van Niš als logistiek knooppunt.

Geologisch gezien ligt de stad op de grens tussen het kristalheldere Rodopegebergte en de kalksteenketens van Oost-Servië. Een breed, ondiep bekken meet ongeveer 44 kilometer langs de noord-zuidas en 22 kilometer oost-west. In het westen ligt de Dobrič-sector, die uitmondt in de Toplica-vallei, terwijl in het oosten de Niš-vallei zich versmalt langs de Nišava-rivier voordat deze uitmondt in de Zuid-Morava. De valleibodem ondersteunt de stad, terwijl de omliggende lage heuvels, geschikt voor boomgaarden en wijngaarden, mogelijkheden bieden voor excursies en kuurtoerisme. Het zuidoostelijke hoogste punt in de Koritnjak-Suva Planina-heuvels bereikt 702 meter, in contrast met de 175 meter hoogte bij de samenvloeiing van de Južna Morava. Onder Niš en Niška Banja ligt een enorm geothermisch reservoir van thermomineraal water, geschat op 400 miljoen kubieke meter, dat veelbelovend is als een schone en hernieuwbare energiebron.

Het klimaat van Niš is gematigd continentaal, met een gemiddelde jaartemperatuur van 11,9 °C, met een piek in juli van 21,3 °C en een daling in januari tot ongeveer 0,6 °C. De neerslag bedraagt ​​gemiddeld 589,6 millimeter regen en sneeuw, verdeeld over 123 regendagen en 43 sneeuwperiodes. De luchtdruk bedraagt ​​gemiddeld 992,74 millibar en windstoten van iets minder dan drie Beaufort.

Demografisch gezien telde de stad Niš in 2022 249.501 inwoners, een daling ten opzichte van 260.274 in 2011. De stedelijke groei bereikte een hoogtepunt tussen de Tweede Wereldoorlog en 1991, maar sindsdien is de bevolkingsgroei gestagneerd. Tijdens de Ottomaanse tijd domineerde het ambacht de lokale industrie, en in 1791 vormden de mutavdžije – ambachtslieden die geitenhaar verwerkten – het eerste gilde. Aan de vooravond van de bevrijding in 1878 telde de stad meer dan 1500 winkels, meerdere pakhuizen en herbergen, openbare badhuizen, fonteinen en tabakswerkplaatsen.

De komst van de spoorlijn naar Belgrado stimuleerde de industrialisatie. In de jaren 1880 opende Niš zijn eerste bank, vestigde een werkplaats voor treinonderhoud en richtte de Jovan Apel-brouwerij op. De textiel-, mechanische en tabaksindustrie floreerden vóór het tweede wereldconflict. Een gouden tijdperk tussen 1960 en 1990 zag bedrijven zoals Electronic Industry Niš, Tabaksindustrie Niš en Mechanische Industrie Niš opkomen, naast Nitex, Vulkan en de brouwerij van Niš. In 1981 overtrof het BBP per hoofd van de bevolking in Niš het Joegoslavische gemiddelde met tien procent. Na 1989 halveerde de industriële productie echter rond de eeuwwisseling, met name tijdens de economische recessies van 1993 en 1999, wat leidde tot dalende lonen en pieken in de werkloosheid. Met name de tabaksindustrie handhaafde een stijgende productie onder monopolistische omstandigheden.

De commerciële expansie in de jaren negentig omvatte de winkelcentra Kalča en Ambassador, de bazaar van Dušanov en diverse stedelijke winkelstraten, die een reddingslijn vormden voor kleine ondernemingen. Vanaf 2000 herstelde de economische activiteit zich geleidelijk, maar bleef onder het Servische nationale gemiddelde. Handel en bouw waren koplopers in het herstel na de millenniumwisseling, met bedrijven zoals Philip Morris Niš Tobacco Factory, PZP Niš en Ineks-Morava tot de meest succesvolle in 2007. Tegenwoordig zijn er bijna 9700 bedrijven actief binnen het rechtsgebied van de stad: 93,7 procent is in particulier bezit, de rest bestaat uit sociale, gemengde, staats- en coöperatieve ondernemingen. Grote ondernemingen vertegenwoordigen minder dan één procent van de bedrijven, terwijl kleine ondernemingen meer dan 97 procent vertegenwoordigen. Sectorgewijs is de handel goed voor 30,9 procent en de industrie voor 29,2 procent. De tabaksverwerking vormt de grootste branche met 43,1 procent van de productie, gevolgd door elektrische machines, metaalbewerking, textiel en rubber.

Het toerisme floreert dankzij de kuuroorden van Niška Banja, de door de staat beschermde natuurreservaten en een scala aan historische monumenten. De Sićevačka-kloof baant zich een weg door kalksteen ten oosten van de stad en biedt een schilderachtige route langs de Nišava. Niška Banja, gelegen op tien kilometer van de stadskern aan de voet van Koritnjak, dient als een balneologisch toevluchtsoord, beroemd om zijn licht radioactieve bronnen, die gewaardeerd worden voor reumatische en cardiovasculaire therapie. Kamenicki Vis rijst op tot 814 meter hoogte en is een picknick- en skibestemming, terwijl de Jelasnica-kloof en de grot bij Cerja speleologen en natuurliefhebbers aantrekken. Oblačinsko jezero, een gletsjermeer nabij Oblačina, en de Topilo Spa ten zuiden van Niš in Vele Polje breiden de recreatiemogelijkheden uit. De prehistorische site Bubanj verrijkt de bezoekerservaring verder.

De culturele reputatie van Niš is gebaseerd op het Nationaal Theater, geopend in 1887, en het Symfonieorkest, naast het Poppentheater, dat in 1977 zijn vaste auditorium kreeg. Het Film Encounters Festival of Acting Achievements en het NIMUS Festival voor klassieke muziek dateren uit de Joegoslavische tijd en behouden internationale faam. Hedendaagse bijeenkomsten zijn onder andere het Jazzfestival van Nišville, het populaire muziekfestival Nisomnia, de Boekenbeurs van Niš en het kindermuziekfestival Meilied. Tweejaarlijkse koorwedstrijden en jaarlijkse avonden zoals de Palilula-avond en de Panteleimon-beurs verlevendigen de wijken. De Nationale Bibliotheek van Stevan Sremac, opgericht in 1879, en de Nikola Tesla Universiteitsbibliotheek, opgericht in 1967, vormen de hoekstenen van het literaire leven van de stad. De publicaties blijven bescheiden maar gestaag via het Cultureel Centrum van Niš, het Cultureel Studentencentrum en private presses. Het literaire tijdschrift Gradina verschijnt sinds 1966 onafgebroken.

Musea en galerieën bevestigen de status van Niš als regionale culturele hoofdstad. Het Nationaal Museum, geopend in 1933, herbergt zo'n 40.000 artefacten uit de prehistorie, de Romeinse oudheid, de middeleeuwen en de moderne tijd, waaronder collecties gewijd aan de schrijver Stevan Sremac en de dichter Branko Miljković. Overblijfselen in Mediana en Bubanj, de Ćele-toren en het concentratiekamp van het Rode Kruis vormen plechtige herinneringen aan het verleden. De Galerie voor Hedendaagse Kunst, de Synagogegalerij, Galerie 77 en het paviljoen in het fort bieden wisselende tentoonstellingen.

Architectonisch gezien is Niš een amalgaam. Het Ottomaanse fort uit 1719-1723 heeft zijn ommuring, poorten en interne structuren behouden: een wapenkamer, een Turks stoombad, een poststation, een kruitmagazijn en een gevangenis. Binnenin staat de hamam uit het begin van de vijftiende eeuw, nu omgebouwd tot restaurant, en de Bali-beg-moskee uit het begin van de zestiende eeuw, die dienstdoet als kunstgalerie. Ambachtsliedenenclaves uit het Ottomaanse tijdperk zijn bewaard gebleven in de Kazandžijsko-sokče, een steegje met werkplaatsen uit het midden van de achttiende eeuw. Na de bevrijding in 1878 gaf prins Milan opdracht tot een stedenbouwkundig plan door de Oostenrijkse ingenieur Franz Winter, dat de aanzet gaf tot de bouw van neoklassieke en neobarokke openbare gebouwen zoals het Banovina (1886) en het Nationaal Museum (1894). Tussen de wereldoorlogen introduceerden bestuursgebouwen zoals de Stadsvergadering (1924-1926) en villa's in art-decostijl, waaronder het Centraal Postkantoor en de residentie van koopman Andonović (1930), het modernisme van het begin van de twintigste eeuw. Moderne architectuur uit het interbellum is terug te vinden in particuliere en openbare opdrachten, zij het beperkt door traditionele bouwmethoden. In de naoorlogse periode verrezen hoogbouwwijken in industriële vormen, terwijl het Koning Milanplein twintigste-eeuwse commerciële gebouwen van glas en ijzer combineert met aangrenzend historisch materiaal.

Religieuze gebouwen getuigen van het multiconfessionele erfgoed van de stad. Servisch-orthodoxe kerken – Sint-Nicolaas, de Kathedraal, Sint-Constantijn en Keizerin Helena, Sint-Panteleimon en de Tenhemelopneming – bevinden zich verspreid binnen de stadskern en omgeving, aangevuld met middeleeuwse kloosters. In Gornji Matejevac staat de Rusaliakerk, een Byzantijnse kerk uit de elfde eeuw. De Katholieke Kerk van het Heilig Hart van Jezus dateert uit 1885 met latere uitbreidingen. De islamitische architectuur omvat de Islam-Aga-moskee uit 1870, de vijftiende-eeuwse fundamenten eronder, en de Hasan-beg- en Bali-beg-moskeeën. De Niš-synagoge, die er al sinds 1695 staat en gehuisvest is in het gebouw uit 1925, werd in 2003 gerenoveerd. Protestantse gemeenschappen hebben Baptisten-, Evangelische-, Adventisten- en Jehova's Getuigen-gemeenten.

Bruggen vormen de waterwegen van de stad. Elf oversteekplaatsen overspannen de Nišava in de kern, terwijl nog eens zestien bruggen de bredere wijken verbinden. Kleinere zijrivieren – de Jelasnička, Kutinska en Gabrova – worden overbrugd door bijna twintig voetgangersbruggen en wegoversteekplaatsen, elk met een eigen geschiedenis en in sommige gevallen opmerkelijk vanwege hun ontwerp of techniek.

Sporttradities en zomerfestivals kenmerken de jaarlijkse kalender. Voetbalclub Radnički Niš speelt in de Servische SuperLiga in het Čair Stadion, waarvan de arena met 18.000 zitplaatsen net buiten het stadscentrum ligt. Het artistieke leven bloeit elke augustus op het zomerpodium van het fort, waar het Nisville Jazz Festival internationale artiesten verwelkomt. Het Koorfestival van Niš brengt tweejaarlijks in juli zangers bijeen, terwijl het Acteursfestival van Niš, ooit gelijk aan het festival van Pula, eind augustus internationale talenten bijeenbrengt. Nisomnia brengt populaire muziek op het programma in september en NIMUS presenteert klassieke concerten in de herfstmaanden in de Symfoniezaal en het Nationaal Theater.

De culinaire cultuur in Niš biedt zowel traditie als aanpassing. De lokale burek, een filodeeg gevuld met vlees of kaas, kan wedijveren met de beste van de Balkan en wordt vaak geserveerd met yoghurt. Variaties zijn er met appel, spinazie of een gemengde vulling. De Shopska-salade, een mix van tomaat, komkommer, ui, olie en in eigen land gepekelde kaas, biedt een verfrissend contrast, terwijl de 'Urnebes'-salade – roomkaas gemengd met paprika, knoflook en sesam – een pittige ervaring biedt. Gegrilde specialiteiten zoals pljeskavica, een gekruide vleesburger die vaak in brood wordt geserveerd met uien-paprikasaus, en ćevapčići, worstvormige gekruide vleesblokjes, zijn alomtegenwoordig. Pizza en pasta worden veel gegeten, en internationale ketens bestaan ​​naast traditionele bakkerijen en banketbakkers. Vegetarische opties zijn gebruikelijk; veganistische gasten kunnen tijdens de vastenperiode hulp nodig hebben van attente restauranthouders.

Het kraanwater in Niš staat er onder de lokale bevolking om bekend dat het de kwaliteit van Wenen evenaart, hoewel bezoekers ook kunnen kiezen voor flessenwater zoals Knjaz Miloš, Vlasinska Rosa, Mivela, Heba of importproducten zoals Jamnica en Jana. In het stadscentrum vind je een overvloed aan cafés die koffie, bier en regionale likeuren serveren, naast verkooppunten van internationale ketens. De kwaliteit van de binnenlandse wijnen varieert, en rakija, gedistilleerd uit pruimen of abrikozen, blijft een populaire lokale keuze.

De ligging van Niš, op ongeveer 240 kilometer van Belgrado, 150 kilometer van Sofia, 200 kilometer van Skopje en 400 kilometer van Thessaloniki, onderstreept haar rol als kruispunt tussen Centraal-Europa en het Midden-Oosten. Dit kruispunt van rivieren, bergen en menselijke activiteit heeft een stad voortgebracht waarvan de identiteit verweven is met tijdperken van rijk, handel en culturele expressie. De convergentie van valleien en transportroutes, de gelaagdheid van architectonische stijlen en de veerkracht van het stadsleven maken van Niš een plek waar verleden en heden in voortdurende dialoog samenkomen. Met haar straten, vestingwerken, theaters en tafels biedt Niš een afgemeten maar diepgaand getuigenis van het uithoudingsvermogen van een regionale hoofdstad die getuige is geweest van de omvang van de continentale geschiedenis.