Split

Split ligt op een smalle landtong aan de oostelijke Adriatische kust van Kroatië, begrensd door de Golf van Kaštela in het westen en de diepere wateren van het Kanaal van Split in het oosten. Twee bergruggen, Kozjak in het noorden en Mosor in het noordoosten, rijzen op tot respectievelijk 779 en 1339 meter hoogte en omlijsten de toegang tot de stad vanuit het binnenland en beschermen deze tegen barre weersomstandigheden. Op de westelijke punt van het schiereiland ligt Marjan, een beboste heuvel die tot 178 meter boven zeeniveau uitsteekt. De beboste hellingen, die zich uitstrekken over zo'n 347 hectare, worden doorsneden door wandelpaden en onderbroken door uitkijkpunten die een weids uitzicht bieden op de waterkant, de rode pannendaken van de oude wijk en de verre silhouetten van de Dalmatische eilanden.

Het klimaat hier valt onder de classificatie van het mediterrane klimaat met warme zomers. De zomers zijn warm en grotendeels droog, slechts getemperd door een incidentele windstoot van bura, een scherpe noordenwind die de ochtenden onverwacht koel kan maken. De winters blijven mild; de gemiddelde minimumtemperaturen in januari schommelen rond de 6 °C, terwijl de middagtemperaturen in juli vaak rond de 31 °C liggen. De jaarlijkse neerslag bedraagt ​​bijna 800 mm, met de grootste concentratie in november, wanneer er bijna 120 mm kan vallen op een tiental natte dagen. Sneeuw is doorgaans schaars, maar in februari 2012 bracht een zeldzame koude periode 25 cm sneeuwval met zich mee, waardoor het verkeer op het schiereiland werd stilgelegd. De zon schijnt er ongeveer 2600 uur per jaar, een kenmerk dat Split informele bijnamen heeft opgeleverd zoals "Mediterrane bloem" en, onder de meest fervente lokale fans, "de mooiste stad ter wereld".

Lang voor de komst van moderne wegen en cruiseschepen was de locatie van het huidige Split al bekend bij Griekse zeelieden. In de derde of tweede eeuw v.Chr. vestigden kolonisten er een handelspost die ze Aspálathos noemden, een naam die waarschijnlijk verwees naar de inheemse stekelige struik die langs de Dalmatische kust groeit. Onder Romeins bewind ontwikkelde die bescheiden kolonie zich tot een van de meest ambitieuze bouwprojecten van het rijk: in 305 n.Chr. koos keizer Diocletianus deze winderige landtong als locatie voor zijn pensioenpaleis. Het complex, dat nu het hart van Splits historische district vormt, bestond uit massieve stenen muren, indrukwekkende zuilengalerijen en privévertrekken binnen een versterkte omheining.

Toen de provinciehoofdstad Salona rond 650 n.Chr. ten prooi viel aan Avaren en Slavische invallen, vluchtten vluchtelingen naar de stevige beschutting van de stadsmuren van Diocletianus. Deze oude stenen vormden de kern van een nieuwe nederzetting die onder Byzantijnse heerschappij opereerde, maar na verloop van tijd ontwikkelden de burgers hun eigen burgerlijke identiteit. Tijdens de Hoge en Late Middeleeuwen behield Split een delicate neutraliteit, manoeuvrerend tussen de maritieme macht van de Venetiaanse Republiek en de ambities van de Kroatische kroon. Tegen het einde van de veertiende eeuw was de Venetiaanse overheersing sterker geworden: de verdediging van de stad werd versterkt en de haven ontpopte zich tot een cruciale buitenpost tegen de Ottomaanse expansie.

Venetië behield de controle over Split tot 1797, toen Napoleons troepen de republiek ontbonden en Dalmatië aan de Habsburgers overdroegen onder het Verdrag van Campo Formio. Tien jaar later kwam het schiereiland kortstondig onder Napoleons koninkrijk Italië te vallen en vervolgens onder het Franse keizerrijk zelf, als onderdeel van de Illyrische provincies. Na de val van Napoleon herstelde het Congres van Wenen de Oostenrijkse heerschappij en werd Split onderdeel van het kroonkoninkrijk Dalmatië. In de daaropvolgende eeuw zorgden spoorwegen en stoomschepen voor een nauwere verbinding met Centraal-Europa, terwijl lokale industrieën – scheepsbouw, textiel, tabak en voedselverwerking – onder keizerlijke auspiciën floreerden.

De val van Oostenrijk-Hongarije in 1918 luidde een nieuw hoofdstuk in, toen Split zich aansloot bij het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen (later Joegoslavië). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de stad eerst geannexeerd door Italië en vervolgens bezet door Duitse troepen, die haar onderbrachten in een Kroatische marionettenstaat. Partizanen bevrijdden de stad in 1944 en na de oorlog werd Split onderdeel van de socialistische Joegoslavische Republiek Kroatië. Onder de planeconomie breidden de scheepswerven van de stad – waarvan Brodosplit de belangrijkste was – zich snel uit en produceerden ze alles, van tankers en bulkcarriers tot veerboten en marineschepen. In 1981 overtrof het bbp per hoofd van de bevolking van Split het Joegoslavische gemiddelde met meer dan een derde.

De overgang van een socialistisch systeem begin jaren negentig verliep turbulent. Fabrieken sloten of werden kleiner gemaakt en de werkloosheid liep sterk op. Brodosplit, hoewel nog steeds de grootste scheepswerf van Kroatië en exporteur van meer dan 350 schepen, heeft nu veel minder mensen in dienst dan in de hoogtijdagen. Om de industriële teruggang te compenseren, investeerden lokale overheden fors in toeristische infrastructuur en commerciële ontwikkeling. De opening van de snelweg A1 in juli 2005 verbond Split rechtstreeks met Zagreb en het continentale snelwegennet, wat de toestroom van goederen, bezoekers en investeerders versnelde. De jaarlijkse Croatia Boat Show, die hier sinds 1998 wordt gehouden, is uitgegroeid tot een belangrijk evenement voor de maritieme industrie in Zuidoost-Europa.

Tegenwoordig telt Split ongeveer 160.577 inwoners, van wie 96,4 procent zich identificeert als Kroaat en 77,5 procent als rooms-katholiek. Aangezien het grootstedelijk gebied zich uitstrekt tot buiten het schiereiland, in de naburige plaatsen Kaštela en Trogir, nadert de totale bevolking de 330.000. Toch blijft het schiereiland zelf compact; de smalle straten en dicht op elkaar staande gebouwen creëren een intimiteit die de omvang van de stad niet rechtvaardigt.

De oude wijk ontvouwt zich in en rond het Paleis van Diocletianus. Vanaf de noordwestpoort betreden voetgangers een reeks schaduwrijke steegjes en pleintjes. De belangrijkste laan langs het water, de Riva, loopt langs de zuidelijke rand van het paleisterrein. Sinds het begin van de twintigste eeuw omzoomd met palmbomen, dient deze laan tegenwoordig uitsluitend als wandelpromenade. In 1807 leidden bevelen van de Franse maarschalk Marmont tot de sloop van delen van de voormalige Venetiaanse stadswallen, waardoor het brede terras ontstond dat nu onderdak biedt aan cafés en avondconcerten.

In het noordoosten ligt Narodni Trg, of Pjaca, aangelegd tijdens een periode van westelijke uitbreiding buiten de paleismuren. Gedurende zijn lange geschiedenis heeft dit plein namen gedragen als Lovrin Trg en Trg Oružja, die de veranderende regimes en functies weerspiegelen. De omliggende gevels omvatten de 13e-eeuwse romaanse toren met klok, de paleizen Cipriano en Cambi, en de boekwinkel Morpurgo, die sinds 1861 in gebruik is.

De heuvel Marjan, vereerd als Splits "stad onder Marjan", vormt een bosrijke tegenhanger van de dichtbevolkte kern. Inwoners en bezoekers beklimmen de paden te voet of per fiets en pauzeren bij kleine kapelletjes of schaduwrijke open plekken. Aan de oostkant van het schiereiland staat de kathedraal van Sint-Domnius, gevestigd in het voormalige mausoleum van Diocletianus. Binnenin herbergen altaren, opgericht in de zevende eeuw, de relikwieën van de Heiligen Anastasia en Domnius, die nu wordt beschouwd als de beschermheilige van de stad. De torenhoge romaanse klokkentoren van de kathedraal, voltooid rond 1150, biedt een van de meest gevierde uitkijkpunten in Dalmatië.

Split herbergt een opmerkelijke concentratie van musea en galerieën. Het Archeologisch Museum, opgericht in 1820, claimt de oudste instelling van Kroatië te zijn. De collecties variëren van Illyrische artefacten en Grieks-Hellenistisch keramiek tot Romeins glaswerk en middeleeuwse numismatiek. Vlakbij toont het Museum van Kroatische Archeologische Monumenten vroegmiddeleeuws vlechtwerk, kleien beeldjes en Latijnse epigrafische stenen – sommige daterend uit de negende eeuw – en vormt daarmee de grootste verzameling in zijn soort in Europa.

Het stadsmuseum, gevestigd in het voormalige Papalić Paleis, belicht de stedelijke, culturele en economische evolutie van de oudheid tot heden. Het Etnografisch Museum verkent Dalmatische volkstradities, van achttiende-eeuwse kostuums tot hedendaagse ambachtsherlevingen. Maritiem erfgoed vindt een thuis in het Kroatisch Maritiem Museum in het Gripe-fort, waar scheepswapens, scheepsmodellen en navigatie-instrumenten eeuwenlange zeevaartprestaties illustreren. Op Marjan zelf biedt het Wetenschapsmuseum en de Dierentuin natuurhistorische tentoonstellingen en dierenverblijven, terwijl de Ivan Meštrović Galerij, ingericht naar het architectonische ontwerp van de beeldhouwer zelf, zijn tekeningen, meubelontwerpen en monumentale standbeelden tentoonstelt.

Kunst blijft bloeien in de Galerie voor Schone Kunsten, die sinds 2009 gevestigd is in het voormalige ziekenhuis achter het paleis. De collectie beslaat zes eeuwen en presenteert werken van Vlaho Bukovac, Ivan Meštrović en andere grootheden. Wisselende tentoonstellingen van hedendaagse Kroatische kunstenaars vullen de permanente tentoonstelling aan. Op korte loopafstand vindt u in de kapel van Kaštelet-Crikvine houten panelen van Meštrović – een bewijs van zijn toewijding aan Split en Dalmatië.

De culturele identiteit van Split reikt verder dan musea. De literaire wortels gaan terug tot Marko Marulić, de humanist uit de Renaissance wiens epische gedichten en morele verhandelingen de vroege Europese literatuur beïnvloedden. In de twintigste eeuw legden schrijvers zoals Miljenko Smoje de transformatie van de stad vast in de televisieseries Malo misto en Velo misto, waarbij ze liefdevolle humor combineerden met maatschappelijke observatie. Acteur Boris Dvornik, eveneens een inwoner van Kroatië, groeide uit tot een van Kroatiës meest geliefde filmfiguren.

Wanneer de dag ten einde loopt, onthult Split een levendigere kant. Muziekpodia en bars strekken zich uit in smalle straatjes, en in de zomermaanden draagt ​​de lucht de ritmes van klapa-zang en popdancebeats. In 2013 was Split de eerste Kroatische stad die Ultra Europe organiseerde, en trok elk jaar in juli zo'n 150.000 festivalgangers naar het Poljudstadion, totdat het in 2019 naar Park Mladeži verhuisde. In tien jaar tijd heeft Ultra Europe in Split 1,3 miljoen bezoekers uit meer dan veertig landen verwelkomd. In 2023 opende de stad haar eerste LGBTQ+-club, waarmee het nachtelijke aanbod verder werd gediversifieerd. Bezoekers kunnen kiezen tussen openluchtstrandbars en ondergrondse dansvloeren, en sluiten de avond vaak af aan de zacht verlichte waterkant.

Toerisme vormt nu de hoeksteen van de economie van Split. In 2023 registreerde de stad 965.405 aankomsten en 3.050.389 overnachtingen, een nieuw record dat haar aantrekkingskracht als cultureel centrum en cruisehaven weerspiegelt. Jaarlijks maken bijna een miljoen bezoekers gebruik van de veerboten naar Brač, Šolta, Čiovo, Hvar en Vis, terwijl er seizoenslijnen zijn naar Ancona en andere Italiaanse havens. De haven van Split verwerkt jaarlijks zo'n vier miljoen passagiers en is daarmee de op twee na drukste passagiersterminal in het Middellandse Zeegebied. Cruiseschepen meren meer dan 260 keer per jaar aan en brengen meer dan 130.000 reizigers naar de stad.

De landinfrastructuur van Split is meegeëvolueerd met de maritieme verbindingen. De snelweg A1 vervoert auto's noordwaarts richting Zagreb, en de Adriatische snelweg strekt zich uit langs de hele Dalmatische kust. Er is geen tramsysteem – heuvelachtig terrein maakt het onpraktisch – maar lokale bussen bedienen zowel het schiereiland als de voorsteden. Luchthaven Split in Kaštela, ongeveer twintig kilometer naar het noordwesten, registreerde 3,62 miljoen passagiers in 2024, waarmee het de tweede luchthaven van Kroatië is qua luchtverkeer. Aan de zuidrand van het schiereiland markeert het centraal station het eindpunt van lijnen naar Zagreb, Osijek, Boedapest, Wenen en Bratislava, evenals voorstadstreinen naar Kaštel Stari. Een kleinere halte in Kopilica is de forensentrein van Split Predgrađe.

Meer dan twee millennia na haar Griekse oorsprong is Split nog steeds een plek waar verschillende lagen van de geschiedenis samenkomen in het dagelijks leven. De ezel en de Dalmatische hond – ooit onmisbare metgezellen in bergdorpen – verschijnen naast voetbalemblemen, een eerbetoon aan de lokale toewijding aan HNK Hajduk en haar supportersgroep Torcida, Europa's oudste georganiseerde fanclub. Door stormen van verandering, aardbevingen en oorlogen heen heeft deze stad haar oriëntatie op zee en de veerkracht die voortkomt uit haar schiereiland behouden. Voor wie even stilstaat bij de eeuwenoude stenen van het paleis of landinwaarts uitkijkt over de bossen van Marjan, is Split een herinnering dat continuïteit vaak gedijt in toevluchtsoorden en heruitvindingen.