Nicosia

Nicosia onderscheidt zich van de Europese hoofdsteden door zijn gelaagde geschiedenis en unieke heden. Gelegen op een diepe culturele breuklijn, is het al meer dan een millennium de machtszetel van het eiland en is het desondanks nog steeds de enige verdeelde hoofdstad van het continent. De straten getuigen van millennia van menselijke nederzettingen, van Ottomaanse gouverneurs en Venetiaanse vestingwerken, van koloniale strijd en onopgeloste nationale spanningen. Onder een meedogenloze zon maken de stenen muren en smalle steegjes van de stad plaats voor moderne straten van glas en staal, financiële districten en universiteitscampussen. Een waarnemer die de ritmes kent, zal in Nicosia de resonantie van een oud verleden, de dringende hartslag van de hedendaagse handel en het rustige, dagelijkse uithoudingsvermogen van mensen die zich met zowel zorg als openhartigheid door de betwiste ruimte bewegen, aantreffen.

Archeologisch bewijs bevestigt dat Nicosia al minstens 4500 jaar bewoond is. In de tiende eeuw had het Salamis vervangen als administratief centrum van het eiland, een status die het sindsdien heeft behouden. In de veertiende en vijftiende eeuw transformeerden Lusignan en Venetiaanse heersers de nederzetting tot een versterkte citadel: de huidige karakteristieke stervormige muren, met hun elf bastions en drie poorten, dateren uit deze tijd. De poorten van Kyrenia, Famagusta en Paphos – die ooit de stroom van goederen en mensen naar het noorden, oosten en westen beheersten – zijn opmerkelijk intact gebleven. Hun metselwerk, verdonkerd door roet en door de wind verweerd, staat als een monument voor zowel de verdediging als de kosmopolitische handel die ooit door de stad liep.

Het midden van de twintigste eeuw bracht breuken die Nicosia voorgoed zouden veranderen. Na de onafhankelijkheid van Groot-Brittannië in 1960 escaleerden de spanningen tussen de Griekse en Turkse gemeenschappen op het eiland in geweld. In december 1963 veranderden straten zoals Ledra – lange tijd de drukste handelsader van de oude stad – in brandpunten en werden ze afgesloten. In 1964 hadden de Turks-Cyprioten zich teruggetrokken in enclaves; in 1974 had de interventie van het Turkse leger na een staatsgreep in Nicosia het eiland in tweeën gedeeld. Een gedemilitariseerde bufferzone, gepatrouilleerd door de Verenigde Naties, doorsnijdt de stad nu van oost naar west. Winkels en cafés staan ​​leeg in de strook die bekendstaat als de Groene Lijn, terwijl patrouillerende vredeshandhavers de wacht houden. Zelfs vandaag de dag draagt ​​de grens bij Ledra Street – heropend in 2008 na decennia van sluiting – het gewicht van een betwiste herinnering.

Ten zuiden van de bufferzone ligt de internationaal erkende hoofdstad van de Republiek Cyprus. De smalle straatjes gaan snel over in de brede, met bomen omzoomde boulevards van de moderne overheid en het financiële stelsel. Wetgevers komen bijeen in het Wetgevend Bureau, kantoren bevinden zich langs de Makariou- en Themistokli Dervi-laan, en de Centrale Bank is gevestigd in de wijk Akropolis. Grote Cypriotische kredietverstrekkers – Bank of Cyprus, Hellenic Bank en de voormalige Laiki Bank – hebben hier hun hoofdkantoor, naast Cypriotische vestigingen van de "grote vier" accountantskantoren en multinationale technologiebedrijven. In 2018 stond Nicosia wereldwijd op de 32e plaats qua koopkracht, en in het Globalization and World Cities Report van 2022 werd de stad geplaatst onder de bèta-minus wereldsteden, een bewijs van haar groeiende rol op het internationale toneel.

Nicosia, gelegen in de regenschaduw van het Troodosgebergte, kent lange, dorre zomers en milde, zij het soms ijzige, winters. Neerslag valt voornamelijk tussen november en maart; sneeuwval is zeldzaam en is slechts een paar keer geregistreerd sinds de weerswaarnemingen in 1950 begonnen. Op 4 september 2020 steeg het kwik tot 46,2 °C – de hoogste temperatuur ooit op Cyprus – terwijl het op 25 februari 2025 daalde tot –3,7 °C, een recordlaagte voor het Athalassa-station. Toch verwelkomt het stadsbeeld, ondanks de mediterrane ligging, inwoners en bezoekers met weinig groen: bomen bedekken slechts drie procent van de oppervlakte van de gemeente, waardoor Nicosia de hoofdstad van Europa is met het minste aantal stedelijke bossen. Pogingen om parken en straatbomen uit te breiden, stuitten op bureaucratische en financiële obstakels, terwijl burgers steeds meer hun bezorgdheid uiten over hittestress en de kwaliteit van het milieu.

Ommuurd en smal, ontvouwt de oude stad zich in concentrische ringen van middeleeuwse straatjes. De Ledrastraat, iets meer dan een kilometer lang, slingert zich door het hart van dit labyrint. Historisch bekend als "De Moordmijl" tijdens de antikoloniale strijd van de jaren 50, gonst het er nu van de boetiekjes, cafés en een enkele straatmuzikant. Aangrenzende steegjes leiden naar de Onasagoroustraat – een andere rij winkels – en naar het Faneromeniplein, het voormalige centrum van de stad vóór de deling. Hier vindt men de kerk, school en bibliotheek die de naam dragen van de verschijning van Maria. Een marmeren mausoleum staat ter nagedachtenis aan bisschoppen die door de Ottomaanse autoriteiten werden geëxecuteerd tijdens de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog. Vlakbij leidt het Paleis van de Aartsbisschop – herbouwd in 1956 in Venetiaanse neostijl – bezoekers naar de Sint-Janskathedraal, voltooid in 1665 en versierd met gotische bogen en fresco's die meer typisch zijn voor Frankrijk dan voor Cyprus.

Achter deze monumenten bieden drie poorten toegang tot de oude stad. De Kyreniapoort opende ooit richting de noordkust; de Famagustapoort richting de oostelijke havens van het eiland; de Paphospoort richting de westelijke vlakte. Tegenwoordig worden er bij de Famagustapoort kunsttentoonstellingen en kamerconcerten gehouden, waarbij de gewelfde kamers de klanken van strijkkwartetten doen weerklinken. Buiten de muren ontpopt het Eleftheriaplein (Vrijheidsplein) zich tot het moderne middelpunt, herontworpen door Zaha Hadid Architects en geopend in 2021. De golvende vormen en open gazons verbinden de oude stadsmuren met het raster van de nieuwe stad, waarbij historische steen wordt gecombineerd met hedendaags glas.

Onder de vele musea in Nicosia herbergt het Aartsbisschoppelijk Paleis een van de mooiste collecties Byzantijnse iconen van Cyprus, religieuze schilderijen die de orthodoxe traditie van het eiland bestrijken. Het Leventis Stedelijk Museum – dat in 1991 de prijs voor Europees Museum van het Jaar won – volgt het lokale leven van de oudheid tot heden in een gerestaureerd negentiende-eeuws herenhuis. Elders belicht het Nationaal Strijdmuseum de guerrillastrijd tegen de Britse overheersing van 1955-1959, terwijl het Cypriotische Etnologisch Museum – gehuisvest in een achttiende-eeuwse drogmanswoning – het huiselijk leven onder Ottomaanse heerschappij onthult. Een Volkskunstmuseum, een politiemuseum, een postmuseum en een motormuseum maken het aanbod compleet, waardoor vrijwel elk facet van Nicosia's verleden een eigen plek heeft.

Religieuze diversiteit voegt een extra dimensie toe aan het karakter van de oude stad. Binnen een paar blokken bevinden zich Grieks-orthodoxe, Armeens-Apostolische, Latijns-katholieke en Maronitische kerken; een kleine boeddhistische tempel; Anglicaanse en evangelische kapellen; moskeeën van Ottomaanse afkomst; en zelfs de synagoge van de Joodse gemeenschap van Cyprus. Hun gezamenlijke locatie – soms in dezelfde straat – getuigt van een geschiedenis van coëxistentie en uitwisseling die, hoe zwak ook, stand heeft gehouden ondanks koloniale onderdrukking en conflicten tussen gemeenschappen.

Aan de Turks-Cypriotische kant van de waterscheiding draait de oude stad ook rond een centraal plein, Sarayönü. Hier vormt de zestien meter hoge Venetiaanse Zuil – in 1550 vanuit Salamis getransporteerd – het ankerpunt van het plein, met als toppunt een nu leeg griffioennest. Girne Avenue, bijgenaamd het symbool van de ommuurde stad, loopt noordwaarts van Sarayönü naar de Kyreniapoort en het İnönüplein, geflankeerd door cafés en kleine winkeltjes. Vlak bij de controlepost van Ledra bewaart het voetgangersgebied Arasta de Ottomaanse traditie van overdekte bazaars: smalle straatjes met kraampjes die lokaal handwerk, specerijen en zoetigheden aanbieden.

Vlakbij ligt de Büyük Han, gebouwd in 1572 als herberg voor caravans, die is gerestaureerd tot cultureel centrum. De binnenplaats met arcaden biedt nu onderdak aan galerieën en cafés. De negentiende-eeuwse wijk Samanbahçe, geprezen als het eerste sociale woningbouwproject van Cyprus, is een levendige woonwijk gebleven. De villa's en gemeenschappelijke tuinen getuigen van de Ottomaanse stadsplanning. De skyline wordt gedomineerd door de Selimiye-moskee, oorspronkelijk de gotische Hagia Sophia-kathedraal (1209-1228), waarvan het gewelfde middenschip en de spitsbogen tot de mooiste voorbeelden van middeleeuwse kerkarchitectuur in het oostelijke Middellandse Zeegebied behoren. Aangrenzend staat de Bedesten, een veertiende-eeuwse markthal met een mix van Byzantijnse en gotische motieven, waar nu concerten en culturele evenementen plaatsvinden.

In beide sectoren breidde de groei van de twintigste eeuw de stad uit tot ver buiten haar stadswallen. In het zuiden liggen uitgestrekte voorsteden en universiteitscampussen langs de snelweg A1, die Nicosia verbindt met Limassol en Paphos; de A2 en A3 verbinden Larnaca en de badplaatsen. Noordwaarts vormt Dereboyu Avenue de moderne entertainmentas, met zijn bars, clubs en winkelcentra. Nicosia Mall, het grootste winkelcentrum van Cyprus, trekt bezoekers van over de hele wereld. Ondanks ambitieuze plannen voor een tramnetwerk en periodieke gesprekken over de heropleving van de treindienst, blijven bussen de ruggengraat van het openbaar vervoer: OSEL in het zuiden tot 2020, LETTAŞ in het noorden. Metro of lightrail moeten nog gerealiseerd worden, terwijl een netwerk van fietspaden en een door de stad beheerd fietsdeelsysteem getuigen van de groeiende belangstelling voor alternatieven voor het wegverkeer.

Luchtvaart verbindt Nicosia indirect. De internationale toegangspoorten van de Republiek, Larnaca (50 km ten zuidoosten) en Paphos (100 km ten zuidwesten), zijn gemakkelijk bereikbaar via de snelweg. Binnen de bufferzone staat de voormalige internationale luchthaven van Nicosia, waarvan de verkeerstoren sinds 1974 stilstaat en nu het hoofdkwartier is van de VN-vredesmacht. Aan Turkse zijde landen vluchten op de luchthaven van Ercan (13 km ten noorden), waarvan de internationale legaliteit nog steeds omstreden is.

Een wandeling door de winkelstraten van Nicosia is een reis door eeuwen van uitwisseling. Binnen de muren flankeren traditionele juweliers en stoffenwinkels boetiekcafés; Laiki Geitonia, een gerestaureerde voetgangerswijk, heeft geplaveide straatjes en souvenirwinkels behouden. Buiten delen moderne winkelketens ruimte met lokale mini-warenhuizen en hypermarkten. Kranten in meerdere talen verschijnen bij de kiosken rond het Eleftheriaplein, die 24 uur per dag open zijn.

De culinaire scene van de stad weerspiegelt de rol van Cyprus op het kruispunt van Europa en de Levant. Halloumi – gegrild of gefrituurd – wordt geserveerd naast kebabs, mezeschotels en gevulde gebakjes in zowel rustieke als verfijnde tavernes. Lokale bieren (KEO, Leon, Carlsberg-gecertificeerd) vloeien rijkelijk naast commandaria en zivania, terwijl brandy sours – een erfenis van negentiende-eeuwse distillatie – 's avonds op tafel blijven staan. Roken is wijdverbreid in restaurants en de buitendienst loopt de helft van het jaar. De prijzen blijven gematigd naar Europese maatstaven: sandwiches voor een paar euro, kebab voor minder dan tien euro, volledige maaltijden voor vijftien tot twintig euro, met een pint bier voor vier euro.

De cafécultuur is echter misschien wel Nicosia's meest duurzame sociale instelling. Van de vroege middag tot in de avond staan ​​tafels met marmeren blad verspreid over de stoepen. Griekse koffie en frappés – ijskoude brouwsels met schuim – spoelen zoete gebakjes en gesprekken die net zo vaak over politiek als over het weer gaan, weg. Langs Makariou Avenue delen internationale ketens hun blokruimte met eerbiedwaardige lokale instellingen; echoënde lach drijft langs de etalages van high-fashion boetieks en kantoren.

's Avonds verandert het tempo. Bars en podia voor livemuziek brengen leven in de brouwerij in de binnenstraten van de oude stad, terwijl clubs aan beide kanten van de scheidslijn tot in de vroege uurtjes open zijn. Makarios Avenue verandert in een tableau van luxe auto's en een pantheonachtig nachtleven, de trottoirs vormen een landingsbaan voor jongerencultuur. Sportfans komen aan hun trekken in het GSP-stadion, waar APOEL, Omonoia en lokale teams tot wel 22.000 toeschouwers trekken. De Nicosia Race Club, aan de noordrand van de stad, houdt een paardenracetraditie uit het koloniale tijdperk in ere, en de gravelbanen van de Field Club, vlak bij de oude slotgracht, roepen een vervlogen tijdperk op – een tijdperk waarin tennis de jonge Marcos Baghdatis naar het Davis Cup-team van Cyprus zou hebben getrokken.

Voor wie rust en stilte zoekt, is de gerestaureerde Hamam Ömeriye gevestigd in een veertiende-eeuws complex vlakbij het Tylliriasplein. Zowel stellen als individuen komen hier voor een twee uur durend ritueel met stoom, massage en thee, waarbij hun pad wordt gevolgd door stenen kamers uit het Ottomaanse tijdperk, diep in de stadsmuren uitgehouwen. In rustigere hoeken vertonen kleine bioscopen internationale arthousefilms en Hollywood-blockbusters, en het jaarlijkse Cyprus International Film Festival werpt licht op stemmen uit Iran, Japan en Griekenland.

Nicosia laat zich niet zomaar categoriseren. Het is een hoofdstad van tegenstellingen: oud en modern, open en gesloten, vredig en balancerend op de rand van conflict. De muren, ooit gebouwd om indringers af te weren, getuigen nu van de veerkracht van een gemeenschap. De straten – waar ministers van Financiën en cafébezoekers elkaar kruisen – getuigen van de complexe grammatica van een stad gevormd door imperium, rebellie en de alledaagse gang van zaken. Een wandeling door Nicosia is het ervaren van de littekens en hoop van de verdeelde geschiedenis van een continent, het proeven van het zout van de mediterrane zomers en de citrusachtige geur in de winterlucht, en het aanschouwen, in het gestage ritme van het dagelijks leven, van de stille vastberadenheid van een stad die nog steeds haar toekomst vormgeeft.