Sarajevo

Sarajevo ligt in een smal bekken in het hart van de Balkan. De laaggelegen straten en geclusterde daken worden aan drie kanten omlijst door de rotsen en beboste hellingen van de Dinarische Alpen. Op een hoogte van 518 meter boven zeeniveau strekt de stad zich ongeveer vijf kilometer van oost naar west uit langs de oevers van de rivier de Miljacka. De stadsgrenzen tellen zo'n 275.524 inwoners, terwijl het grootstedelijk gebied, dat het kanton Sarajevo, aangrenzende gemeenten en delen van de Republika Srpska omvat, meer dan 555.000 inwoners telt. Deze samenloop van geografie, bevolking en geschiedenis heeft een metropool gevormd waarvan het karakter evenzeer voortkomt uit het gezoem van moderne straten als uit de rustige uitgestrektheid van de omliggende bergtoppen.

Vanaf de 15e eeuw, toen Ottomaanse troepen hun grenzen in Europa verlegden, ontwikkelde Sarajevo zich tot een regionaal bolwerk. De nederzetting trok handelaren, ambachtslieden en bestuurders aan, die een marktkwartier stichtten – de Baščaršija – dat nog steeds het culturele hart van de stad vormt. Door de eeuwen heen lieten opeenvolgende heerschappijen van rijken een onuitwisbare indruk achter: slanke minaretten naast kerktorens, houten fonteinkiosken te midden van neogotische stenen gevels en een stratenplan waar geplaveide straatjes langs Oostenrijks-Hongaarse herenhuizen naar Ottomaanse binnenplaatsen leiden.

Tegen het einde van de negentiende eeuw streefde de Sarajevose regering technologische innovatie na naast imperiale ambitie. In 1885 opende de stad de eerste voltijdse elektrische tramlijn in Europa – en de tweede ter wereld – die de buitenwijken verbond met de winkels en koffiehuizen van Baščaršija. Aanvankelijk werd het netwerk door paarden getrokken, maar tien jaar later werd het geëlektrificeerd. De trams reden van oost naar west parallel aan de hoofdwegen, terwijl de Miljacka een centrale route door zowel de markt als het ministerie vormde.

Honderd jaar eerder was Sarajevo ook door een tragedie de moderne geschiedenis ingegaan. Op 28 juni 1914 schoot Gavrilo Princip, een Bosnisch-Servische nationalist, aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw dood in hun colonne. Die kogel was voor Oostenrijk-Hongarije aanleiding om Servië de oorlog te verklaren en de Eerste Wereldoorlog in gang te zetten. Nadien ging Bosnië en Herzegovina over van Ottomaanse overheersing naar Habsburgse overheersing en vervolgens naar de multiculturele mozaïek van het Koninkrijk Joegoslavië.

Tussen de wereldoorlogen zag Sarajevo de opkomst van onderwijs- en culturele instellingen die vooruitliepen op haar latere reputatie als Balkanhoofdstad van wetenschap en kunst. De eerste islamitische polytechnische school van de stad, opgericht in de vroege Ottomaanse periode, werd onderdeel van de Universiteit van Sarajevo – de oudste instelling voor hoger onderwijs in voormalig Joegoslavië. In 1949, na de bevrijding van de As-bezetting, verschenen er nieuwe administratieve gebouwen, onderzoekscentra en fabrieken onder de vlag van de Socialistische Federatieve Republiek Joegoslavië, en de bevolking van de stad groeide snel.

De winter van 1984 markeerde een nieuwe mijlpaal. Sarajevo was gastheer van de veertiende Olympische Winterspelen, wat resulteerde in de vijf nabijgelegen bergen – Treskavica (2088 m), Bjelašnica (2067 m), Jahorina (1913 m), Trebević (1627 m) en Igman (1502 m) – die geschikt waren voor skiën, bobsleeën en schansspringen. Deze zogenaamde Olympische bergen blijven toeristische trekpleisters; hun liften en pistes zijn in de naoorlogse periode nieuw leven ingeblazen. De kabelbaan van Trebević, die in 2018 werd gerenoveerd, brengt bezoekers nu van de valleibodem naar panoramische uitkijkpunten.

De Spelen van Sarajevo belichaamden een moment van optimisme dat al snel zou worden overschaduwd. Van april 1992 tot februari 1996 hield de stad een belegering vol die langer duurde dan die van Stalingrad of Leningrad. Sluipschuttersvuur, beschietingen en schaarste tekenden de straten, de bruggen en het leven van de inwoners. Toch bleef het culturele leven zelfs gedurende die 1425 dagen voortbestaan ​​in kelders en geïmproviseerde theaters, en bleef de Baščaršija koffie en een schijn van routine leveren.

De wederopbouw na de Bosnische Oorlog heeft restauratie en innovatie gecombineerd. In 1997 opende de Centrale Bank van Bosnië en Herzegovina haar deuren in Sarajevo en in 2002 begon de effectenbeurs van Sarajevo met handelen. Industrieën veranderden: een ooit grote productiebasis uit het communistische tijdperk kromp, maar bedrijven in de telecommunicatie (BH Telecom), farmacie (Bosnalijek), energie (Energopetrol) en brouwerijen (Sarajevska pivara) bleven hier gevestigd. Handelscijfers uit 2019 laten een export zien ter waarde van ongeveer 1,4 miljard converteerbare mark – met machines en chemische producten voorop – terwijl de import de 4,9 miljard naderde, waarvan het grootste deel uit Kroatië en Duitsland kwam. Het gemiddelde bruto maandloon bedroeg begin 2023 2.497 KM (ongeveer € 1.269), met een nettoloon van bijna 1.585 KM (€ 805), wat wijst op een bescheiden maar gestaag herstel.

Culturele instellingen hebben eveneens aan populariteit gewonnen. In 2011 dingde Sarajevo mee naar de titel Culturele Hoofdstad van Europa 2014 en was het gastheer van het Europees Jeugd Olympisch Festival. In 2019 erkende UNESCO de stad als Creatieve Filmstad – een van de slechts achttien wereldwijd – een weerspiegeling van een filmindustrie die al lang wordt gevoed door lokale scholen, festivals en de filmische erfenis van de Olympische Spelen van 1984.

Geografisch gezien ligt Sarajevo nabij het centrum van het land, in de historische regio van Bosnië zelf. De vallei, ooit een vruchtbare overstromingsvlakte, maakt nu plaats voor uitgestrekte voorsteden en industriegebieden. Vier stedelijke gemeenten – Stari Grad (Oude Stad), Centar, Novo Sarajevo en Novi Grad – beslaan ongeveer 402 vierkante kilometer, terwijl de bredere stedelijke agglomeratie Ilidža, Hadžići, Vogošća en Ilijaš omvat. Buiten de Federatie van Bosnië en Herzegovina liggen verschillende gemeenten in de Republika Srpska die samen Istočno Sarajevo vormen.

Het klimaat is een overgangsklimaat tussen oceanisch en vochtig continentaal. De jaarlijkse neerslag valt op ongeveer vijfenzeventig dagen, gelijkmatig verdeeld over het jaar, terwijl de gemiddelde temperatuur rond de 10 °C schommelt. Januari kent dagelijkse minimumtemperaturen rond de -0,5 °C; juli piekt rond de 19,7 °C. Extreme temperaturen varieerden van -26,2 °C in januari 1942 tot meer dan 40 °C in augustus 1946 en 2008. Winterse inversielagen kunnen verontreinigende stoffen in het bekken vasthouden, wat tot ademhalingsproblemen kan leiden bij kwetsbare bewoners.

De Miljacka-rivier blijft de centrale verkeersader van de stad. Hij ontspringt bij de berg Jahorina en stroomt elf kilometer door Sarajevo voordat hij uitmondt in de Bosna. Stroomopwaarts biedt de bron Vrelo Miljacke schaduwrijke poelen en promenades; in het westen trekt Vrelo Bosne bij Ilidža weekendpicknickers met zijn heldere bronnen. Kleinere zijrivieren, waaronder de Koševski Potok, voeden het netwerk van waterwegen dat ooit molens aandreef en later de gemeentelijke watervoorziening ondersteunde.

Administratief gezien omvat het kanton Sarajevo vier gemeenten met een totale bevolking van ongeveer 413.593 inwoners volgens de volkstelling van 2013: Stari Grad (36.976), Centar (55.181), Novo Sarajevo (64.814) en Novi Grad (118.553). De demografische structuur van de stad, ooit gelijk verdeeld over Bosniërs, Serviërs, Kroaten en kleinere groepen, veranderde aanzienlijk tijdens en na de oorlog. In 1991 identificeerde bijna 30 procent van de inwoners zich als Serviër; na de oorlog daalde dit percentage sterk door ontheemding en hervestiging. Vandaag de dag is de identiteit van Sarajevo nog steeds geworteld in haar geschiedenis van coëxistentie – vaak aangehaald onder de bijnaam "Jeruzalem van de Balkan" – zelfs nu de hedendaagse maatschappelijke druk aanzet tot toenadering tot de drie samenstellende naties.

Vervoer weerspiegelt zowel beperking als vernieuwing. Smalle straten beperken het autoverkeer, maar vergemakkelijken de mobiliteit van voetgangers en fietsers, vooral in de oude stad. Twee snelwegen – Titova Ulica en de oost-west Zmaj od Bosne (E761) – zorgen voor doorgaand verkeer, terwijl Corridor Vc (de trans-Europese route Boedapest-Ploče) de ringweg kruist. Het tramsysteem, in gebruik sinds 1885, bestaat nu uit zeven lijnen; trolleybussen en bussen vullen de dienstregeling aan. De afgelopen jaren is de vloot uitgebreid: vijfentwintig BKM 433 trolleybussen, vijftien Stadler Tango trams (de eerste arriveren in december 2023), plus extra bussen en spoorrenovaties tot en met september 2023. Het belangrijkste spoorwegstation, dat dateert uit 1882 en herbouwd is in 1949, verbindt Sarajevo westwaarts met industrieterreinen en, via de geëlektrificeerde lijn Sarajevo-Ploče, met de Adriatische kust. Voorstellen voor een metrolijn Sarajevo, die voor het eerst begin 2010 werden onderzocht, voorzien in een lightrail onder de Miljacka, maar de financiering en milieubeoordelingen zijn nog onderwerp van overleg.

Het luchtverkeer vindt plaats via Sarajevo International Airport, zo'n acht kilometer ten zuidwesten van het stadscentrum. Het vliegveld werd in 1930 aangelegd als een grasveld in de buitenwijk Butmir en verhuisde in 1969 naar de huidige asfaltbaan en terminal. Vanaf 1970 vonden er internationale vluchten naar Frankfurt plaats. Hulpacties tijdens de oorlog vonden plaats via het asfalt; sinds Dayton heeft het vliegveld zijn commerciële rol heroverd en verwerkte het in 2017 bijna een miljoen passagiers – meer dan 60 procent van het nationale luchthavenverkeer. Tussen 2012 en 2018 werd de terminal met 7.000 m² uitgebreid met een uitbreiding van € 25 miljoen, waarmee het werd verbonden met het winkelcomplex Sarajevo Airport Center.

De Oude Stad (Stari Grad) blijft de belangrijkste trekpleister voor bezoekers. Aan de oostzijde bruist de Baščaršija-bazaar onder arcaden uit het Ottomaanse tijdperk, waar koperbewerkers, houtbewerkers en banketbakkers hun werk doen. In het midden staat de Sebilj, een houten fontein uit de 18e eeuw die in 1891 werd verplaatst en bekend staat om zowel het stromende water als de duiven die zich op het plein eromheen verzamelen. Vlakbij ligt de Heilig-Hartkathedraal – vanaf 1884 gebouwd in neogotische stijl door architect Josip Vancaš – die een plein vormt met romaanse torentjes en een achthoekige rozet die de stenen voorgevel sieren. De fresco's en het marmeren altaar in het interieur doen denken aan de devotie uit de late 19e eeuw.

Op korte loopafstand vindt u nog andere Ottomaanse overblijfselen: Morića Han, de enige overgebleven karavanserai van de drie, die het laatst in de jaren 70 werd herbouwd en nog steeds een restaurant en tentoonstellingsruimte herbergt; de ruïnes van Tašlihan, blootgelegd onder Hotel Europe en aangemerkt als nationaal monument; en de klokkentoren naast de Gazi Husrev-beg-moskee, waar een op de maan gebaseerd mechanisme nog steeds de tijd aangeeft met zonsondergang in plaats van middernacht. Het mechanisme wordt elke paar dagen opnieuw gekalibreerd door de door de stad aangestelde muvekit.

Een blok verder naar het zuiden staat het Vijećnica – het stadhuis van Sarajevo – symbool voor de Oostenrijks-Hongaarse ondernemingszin. Het gebouw, ontworpen in een pseudo-Moorse stijl en voltooid in 1894, deed tot 1992 dienst als Nationale en Universiteitsbibliotheek, toen granaatvuur de 1,5 miljoen boeken verwoestte. Na een zorgvuldige restauratie van 1996 tot 2013 met internationale steun, werd het heropende als locatie voor tentoonstellingen, concerten en protocollaire evenementen. Niet ver daarvandaan heeft het Officierscasino (Dom Oružanih Snaga) uit 1881 zijn indrukwekkende ontvangstruimten behouden, ooit het sociale hart van de stad en nu een locatie voor culturele bijeenkomsten.

Buiten de kronkelende straatjes van de oude stad bieden de stedelijke groene ruimtes van Sarajevo rust. Veliki Park, gelegen tussen verschillende centrale wijken, herbergt een monument voor de Kinderen van Sarajevo; Hastahana in Marijin Dvor nodigt uit tot ontspannen middagen te midden van Oostenrijks-Hongaarse architectuur; en het Dariva-wandelpad langs de Miljacka leidt naar de Geitenbrug, een 16e-eeuwse brug die plaatselijk bekend staat als Kozija Ćuprija. Op 24 december 2012 werd een Vriendschapspark van zink en brons geopend ter ere van de banden met Bakoe.

Veiligheidszorgen zijn meer gebaseerd op historische erfenissen dan op het huidige geweld. Ooit omringden mijnenvelden de stad, zowel op Trebević als elders; in 2020 werd Trebević volledig ontruimd verklaard, hoewel sommige gevaarlijke gebieden nog steeds met borden zijn gemarkeerd. Bezoekers wordt geadviseerd om op verharde wegen te blijven en buitenwijken met een hoge criminaliteit, zoals Alipašino Polje en delen van Novi Grad, te vermijden. Zakkenrollers, met name in drukke trams en bussen, vormen een incidenteel risico. Verkeersongevallen komen vaker voor dan het Europese gemiddelde, wat de noodzaak van waakzaamheid bij het oversteken van drukke straten onderstreept. Tijdens winterse inversieperiodes piekt de luchtvervuiling 's nachts; mensen met luchtwegaandoeningen moeten geschikte medicatie bij zich hebben.

Het respect van een bezoeker voor de diverse religieuze en culturele tradities van Sarajevo verrijkt elk verblijf. Moskeeën, orthodoxe en katholieke kerken en een gerestaureerde synagoge bevinden zich vaak binnen een paar stratenblokken, wat herinnert aan een tijd waarin gemeenschappen naast elkaar leefden onder Ottomaanse, Habsburgse en Joegoslavische heerschappij. In meer conservatieve wijken wordt van vrouwen verwacht dat ze hun haar en schouders bedekken bij het betreden van een moskee; de ​​meeste toeristische trekpleisters verstrekken hoofddoeken bij de ingang. Lokale gastheren/vrouwen delen vaak gezamenlijke maaltijden die de Bosnische gastvrijheid weerspiegelen – gerechten die mogelijk geen varkensvlees bevatten, maar wel wijn. Een discreet besef van sociale gevoeligheden heeft dezelfde waarde als elke aanbeveling in een reisgids.

De karakteristieke textuur van Sarajevo is ontstaan ​​uit lagen van rijk en ideologie, verwoesting en vernieuwing. Het is een plek waar trambellen luiden onder moderne flatgebouwen, en waar de geur van geroosterde ćevapi langs het gerestaureerde silhouet van een uitgebrande bibliotheek drijft. Bergen dringen zich op en bieden pistes voor zowel skiërs als wandelaars; parken en rivierbronnen lonken met verkoelende schaduw. Hier, tussen Oost en West, blijft het verleden van de stad levendig, zelfs nu de inwoners zich, wederom, opmaken voor een onzekere toekomst.