Jerevan

Jerevan is vandaag de dag zowel beschermheer als begunstigde van een continuïteit die bijna drie millennia teruggaat. Vanaf haar vroegste ontstaan ​​als Erebuni, een Urartische vesting gesticht in 782 v.Chr. door koning Argisjti I, is de stad getuige geweest van de wisselende lotgevallen van rijken, de opkomst en ondergang van volkeren en de volhardende wil van haar inwoners om te herbouwen en zich aan te passen. Gelegen op een plateau in het Armeense Hoogland, beslaat de stad de westelijke rand van de Araratvlakte, waarvan de bovenste delen aan drie kanten omringd zijn door bergen, alvorens af te dalen in de steile kloof van de rivier de Hrazdan. In haar moderne vorm dient Jerevan als het administratieve hart van Armenië, haar culturele smeltkroes en haar industriële motor; toch blijven overal sporen uit het verleden verweven in het stedelijk weefsel.

De citadel van Erebuni, gelegen op een rotsachtige heuvel zo'n acht kilometer ten zuidoosten van het huidige centrum, werd opgevat als meer dan een militair bastion. Inscripties uit die tijd en archeologisch bewijs laten zien dat Argishti I een zetel van zowel bestuur als eredienst voor ogen had – een plek waar theocratische rituelen en koninklijke ceremonies samensmolten. Ondanks de imposante muren en ceremoniële hallen behield de Urartische hoofdstad niet lang haar dominante positie. Naarmate er later Armeense koninkrijken ontstonden, overschaduwden nieuwe machtscentra Erebuni en nam de nederzetting in omvang af totdat de middeleeuwen haar betekenis vrijwel volledig uitwiste.

Aan het begin van de zeventiende eeuw was het lot van Jerevan tot een dieptepunt gedaald. Tijdens de Grote Surgun (1603-1605) deporteerden de Safavid-heersers van Perzië honderdduizenden Armeniërs met geweld, waardoor de stad grotendeels onbewoond bleef. Een catastrofale aardbeving in 1679 verwoestte vervolgens wat er nog over was van de stad, waarbij de bescheiden verzameling woningen in puin werd gelegd. De wederopbouw vond plaats op een veel kleinere schaal, waarbij de herbouwde stad enkele van de huidige straten uit die tijd overnam.

De ondertekening van het Verdrag van Turkmentsjai in 1828 bracht Jerevan in het Russische Rijk. Onder tsaristisch bestuur begonnen Armeniërs die verspreid waren over Perzië en Ottomaanse gebieden, langzaam terug te keren. Een nieuwe golf kolonisten gaf de aanzet tot een heropleving die Jerevan omvormde van een provinciaal achtergebleven gebied tot een regionaal centrum. Toen de Eerste Republiek Armenië in 1918 vorm kreeg, werd Jerevan – inmiddels de thuisbasis van duizenden overlevenden van de Armeense genocide – uitgeroepen tot nationale hoofdstad, de veertiende in de Armeense geschiedenis en de zevende op de Araratvlakte.

Het Sovjettijdperk luidde vervolgens een periode van snelle transformatie in. In enkele decennia groeide Jerevan in bevolking en ambitie. Brede boulevards en monumentale openbare gebouwen, uitgevoerd in een ingetogen neoklassieke stijl doordrenkt met nationale motieven, verdrongen de rijen houten huizen. Tegen het einde van de Sovjetregering had Jerevan zijn rol als cultureel en industrieel centrum van Armenië geconsolideerd.

De economische omwenteling van begin jaren negentig veroorzaakte een exodus. Tussen 1989 en 2003 kromp het inwonersaantal van de stad van ongeveer 1,25 miljoen naar ongeveer 1,09 miljoen. Degenen die overbleven, werden geconfronteerd met een afbrokkelende infrastructuur en economische stagnatie. Toch markeerde de eeuwwisseling een heropleving. Hernieuwde investeringen in huisvesting, transport en openbare ruimte veranderden de skyline en het straatleven. Cafés, boetieks en wandelpromenades – schaars tijdens de Sovjettijd – schoten als paddenstoelen uit de grond langs het heropgeleefde Plein van de Republiek, de nieuw aangelegde Noorderlaan en het groene Cascadecomplex. In 2011 was het inwonersaantal van de stad weer gestegen tot boven de één miljoen, en in 2022 bereikte het ongeveer 1.086.677 inwoners.

Ter erkenning van haar rijke literaire en wetenschappelijke tradities heeft UNESCO Jerevan in 2012 aangewezen als Wereldboekenhoofdstad. Het lidmaatschap van Eurocities verankerde de Armeense hoofdstad verder in een Europees netwerk van gemeentelijke samenwerking. Deze snelle stadsvernieuwing heeft echter ook kritiek gekregen: de sloop van historische gebouwen uit de Russische en vroege twintigste eeuw maakte de voormalige bewoners soms dakloos, en debatten over het behoud van erfgoed galmen nog steeds na in gemeentelijke planningssessies.

De hoogte van Jerevan varieert van 865 meter boven zeeniveau aan de oevers van de Hrazdan tot 1390 meter in het noordoosten, waarmee het een van de vijftig hoogstgelegen steden ter wereld is met meer dan een miljoen inwoners. Een semi-aride, continentale steppeklimaat bepaalt het ritme van het jaar. De zomers zijn verschroeiend droog, met thermometers overdag in augustus die soms de 40 °C bereiken – het record van 43,7 °C, gevestigd op 12 juli 2018, behoort nog steeds tot de hoogste in de Armeense meteorologische annalen. De winters, hoewel kort, kunnen dalen tot -15 °C of lager, en sneeuwval bedekt de parken van de stad. De jaarlijkse neerslag bedraagt ​​slechts 318 millimeter, terwijl de heldere hemel zo'n 2700 uur zonneschijn per jaar oplevert.

Administratief gezien onderscheidt Jerevan zich van de Armeense provincies (marzer). Het heeft een bijzondere status, grenzend aan de provincie Kotayk in het noorden en oosten, de provincie Ararat in het zuiden en zuidwesten, de provincie Armavir in het westen en de provincie Aragatsotn in het noordwesten. Binnen de gemeentegrenzen liggen twaalf districten, elk met een uniek karakter en openbare ruimte.

Ondanks de bevolkingsdichtheid – bijna 4900 appartementengebouwen, zo'n 65.000 straatlantaarns en meer dan 1080 kilometer aan wegen – behoudt de stad belangrijke groene enclaves. Lyon Park, in het district Erebuni, beslaat het oudste tuinperceel, aangelegd en kunstmatig bewaterd naast het fort in de achtste eeuw voor Christus. English Park, vlakbij het centrum, en Lovers' Park langs Marshal Baghramyan Avenue dateren uit de achttiende en negentiende eeuw. De Botanische Tuin van Jerevan, geopend in 1935, en het Overwinningspark uit de jaren 50 bieden uitgestrekte groene ruimtes, terwijl het Zwanenmeer van het Operatheaterpark in de winter recreatief schaatsen mogelijk maakt. Rondom elke wijk zijn er buurttuinen – het Buenos Aires Park in Ajapnyak, het Komitas Park in Shengavit, het Fridtjof Nansen Park in Nor Nork en andere – voor de lokale bevolking. In 1967 liet de stad een kunstmatig reservoir aanleggen in de oude rivierbedding van de Hrazdan. Het spiegelende oppervlak van het Jerevanmeer is 0,65 vierkante kilometer groot en vormt nu het middelpunt van recreatieve promenades.

Het Erebunifort blijft een ijkpunt voor de oorsprong van de stad, met zijn Urartische poort en stenen inscripties die herinneren aan een tijd van brons en ijzer. De Katoghikekerk, gebouwd in 1264, is bewaard gebleven als een fragment van een grotere basiliek. Het eenvoudige stenen schip contrasteert met de weidse bogen van het Republieksplein uit de Sovjettijd. Aan de oostelijke rand van de stad staat de Sint-Gregorius de Verlichterkathedraal, ingewijd in 2001, als 's werelds grootste Armeense kathedraal. De witte tufstenen gevel getuigt van de 1700 jaar oude geschiedenis van het Armeense christendom.

In de buurt bewaart het Tsitsernakaberd Memorial-complex de herinnering aan de genocide van 1915. De drie granieten platen en de eeuwige vlam staan ​​naast het Armeense Genocidemuseum, waar foto's en getuigenissen van overlevenden getuigen van de gebeurtenissen die de natie een nieuwe vorm gaven. De Matenadaran-bibliotheek, aan de Mashtotslaan, herbergt zo'n 17.000 manuscripten – illustraties en kanttekeningen die de evolutie van de Armeense, Griekse en Midden-Oosterse letterkunde beschrijven. De Nationale Galerie en het Historisch Museum, die het gebouw aan het Plein van de Republiek delen, tonen zowel binnenlandse als Europese kunstwerken, die de rol van Jerevan als kruispunt van de Euraziatische cultuur weerspiegelen.

Wetenschappelijke nieuwsgierigheid vindt een uitlaatklep in gespecialiseerde instellingen: het Erebuni-reservaat beschermt halfwoestijnsteppen en endemische flora; het Little Einstein Interactive Science Museum houdt kinderen bezig met interactieve tentoonstellingen; en in het Ruimtevaartmuseum en communicatie- en medische musea worden technologische ontwikkelingen in kaart gebracht.

Gedurende tijden van veroveringen en ballingschap heeft het Armeens-Apostolisch Christendom standgehouden. Het Araratiaanse Pauselijke Bisdom, gevestigd in de Surp Sarkis Kathedraal, behoort tot de oudste bisdommen ter wereld. Tegenwoordig telt de stad zeventien actieve kerken en vier kapellen, elk een plaats van ritueel en gemeenschap. Klassiek Armeens, of Grabar, blijft in liturgisch gebruik bestaan, terwijl het lokale Jerevan-dialect – dat minstens sinds de dertiende eeuw is ontstaan ​​– Russische en Perzische leenwoorden draagt ​​en de meest voorkomende Oost-Armeense variant blijft.

Demografisch gezien is Jerevan in de negentiende eeuw geëvolueerd van een middeleeuwse Armeense meerderheid naar een gemengde moslim-Armeense bevolking, en tegen het einde van de twintigste eeuw weer terug naar een overwegend Armeens karakter. Ottomaanse verdrijvingen, Russische repatriëringen en de tragische migraties ten tijde van de genocide veroorzaakten golven van terugkeer en hervestiging die de stedelijke structuur onuitwisbaar veranderden.

Oude stenen kapellen – de kapel van de Heilige Moeder Gods in Avan, de Tsiranavorkerk – staan ​​nog steeds in de noordelijke buitenwijken, te midden van het puin van middeleeuwse torentjes. Langs de Hrazdan getuigt een zeventiende-eeuwse rode brug van zowel ruïne als wederopbouw. ​​Sovjettijdperken worden herdacht in het standbeeld van Moeder Armenië hoog boven het Overwinningspark, en in de Sovjetstijl gevels van het Operatheater en de Moskouse bioscoop. Recentere bezienswaardigheden zijn onder andere het Garegin Nzhdeh-monument (2016) en de met kunst doordrenkte cascadeterrassen van het Cafesjian Centrum, waar gratis concerten en sculpturale installaties de voetgangerszone verfraaien.

Luchthaven Zvartnots, twaalf kilometer ten westen van de stad, verwerkt commerciële vluchten, terwijl de aangrenzende luchthaven Erebuni militaire en particuliere vluchten afhandelt. Binnen de stad is het vervoer een lappendeken van gemeentelijke trolleybussen, stadsbussen en particulier geëxploiteerde marshrutka-busjes. Hoewel marshrutka's meer dan de helft van de passagiersvervoer uitmaken, vormen een gebrek aan uniforme ticketing en variabele normen een uitdaging voor toezichthouders. De metro van Jerevan, vernoemd naar Karen Demirchyan, bedient de hoofdstad sinds 1981 en vervoert dagelijks zo'n 60.000 passagiers via de tien stations. Langeafstandstreinverbindingen lopen voornamelijk naar Tbilisi en binnen Armenië; routes richting Turkije en Azerbeidzjan blijven gesloten.

De industrie, ooit zwaar getroffen door de ineenstorting van de Sovjet-Unie, behoudt sterke punten in de chemie, metaalkunde, machinebouw, textiel en voedselverwerking. Bijna 41 procent van de industriële productie van Armenië is afkomstig uit Jerevan. Toerisme vult nu de productie aan: luxe hotels – Marriott, Hyatt, Radisson Blu – en nieuwe winkelcentra zoals Dalma Garden Mall, Yerevan Mall en Rossia Mall trekken internationale bezoekers. De dansende fonteinen op het Plein van de Republiek en het panoramische uitzicht op de berg Ararat trekken jaarlijks duizenden mensen.

In het centrum omarmt Kentron – het concentrische plan van architect Alexander Tamanian – het Plein van de Republiek en de Operawijk, verenigd door de glazen gevels en cafés van Northern Avenue. In het noorden herinnert de overdekte bazaar van Barekamutyun aan eeuwenlange handel. Het gebied dat in de volksmond Monument wordt genoemd, verrijst rond de trap naar de waterval en het Sovjet-overwinningsmonument. Iets verderop liggen de oude ruïnes van Erebuni in de schaduw van forensentreinen, terwijl de wijk die de bijnaam Bangladesh draagt ​​– zo genoemd vanwege de afstand tot het centrum – de grootste openluchtmarkt van de stad herbergt. Nor Nork, Jerevans laatste uitbreiding uit het Sovjettijdperk, leidt reizigers naar de tempels van Garni en Geghard.

In een stad die met de grond gelijk is gemaakt en herbouwd, bezongen en betreurd, straalt Jerevan vandaag de dag een rustig zelfvertrouwen uit. Het balanceert het gewicht van de oudheid met het urgente discours van vernieuwing. Op elke lentemorgen kun je wandelen onder pas geplante platanen langs zeventiende-eeuwse stenen, informele zinnen horen met Perzische overblijfselen, en door de mist de twee toppen van de Ararat zien. Wie door de straten wandelt, raakt betrokken bij lagen van herinnering: elke boulevard en elk tuinpad, elke kerk en fontein draagt ​​de afdruk van talloze levens, waaronder Urartische priesters, Russische ingenieurs, Sovjetdichters en hedendaagse burgers die het zich steeds ontvouwende verhaal van deze stad blijven vormgeven.