Amman

Amman ligt op een plateau dat zich tussen de 700 en 1100 meter boven zeeniveau verheft. De witte en beige stenen gebouwen strekken zich uit over heuvels en dalen. Als hoofdstad en belangrijkste metropool van Jordanië fungeert de stad als het politieke centrum, de belangrijkste markt en het culturele centrum van het land. Met ongeveer vier miljoen inwoners overtreft Amman elke andere stad in de Levant in omvang, staat het op de vijfde plaats van de Arabische stedelijke centra en op de tiende plaats qua metropool in het Midden-Oosten. De straten dragen het gewicht van millennia, maar pulseren met de energie van expansie en vernieuwing.

Het vroegste hoofdstuk van menselijke aanwezigheid hier ontvouwt zich in 'Ain Ghazal, een neolithische nederzetting veertien kilometer ten noorden van de huidige kern. Opgravingen hebben gipsen en kalkstenen figuren opgeleverd, behorend tot de oudste bekende, volledig belichaamde menselijke voorstellingen, daterend uit het achtste millennium v.Chr. Deze rituele voorwerpen getuigen van gemeenschappelijke complexiteit en symbolische gebruiken op deze kalksteenhellingen, lang vóór de geschreven geschiedenis.

Aan het begin van het eerste millennium v.Chr. had de plaats aan belang gewonnen. Tijdgenoten noemden het Rabat Aman en het was de koninklijke zetel van de Ammonieten, wier rijk zich oostwaarts uitstrekte tot voorbij de Jordaan. Aardewerkfragmenten en inscripties op zegels uit deze tijd getuigen van bestuurlijke verfijning en regionale uitwisseling.

Hellenistische legers trokken erheen in de nasleep van Alexanders veroveringen, en in de derde eeuw voor Christus kreeg de stad de naam Philadelphia. Het werd een van de tien Dekapolissteden – stedelijke centra gemodelleerd naar Griekse polisinstellingen, die elk bijdroegen aan een netwerk van handel, bestuur en culturele uitwisseling. Overblijfselen van zuilengalerijen en openbare gebouwen, hoewel fragmentarisch, wijzen op een stedelijke orde die gericht was op het burgerleven.

Met de komst van Arabische troepen in de zevende eeuw na Christus kreeg de nederzetting de naam die ze nog steeds draagt. Onder opeenvolgende kalifaten kende Amman cycli van bouw, verwoesting en verwaarlozing. Vestingwerken verrezen en vielen, moskeeën verschenen en verdwenen weer, landbouwterrassen kwamen op en trokken zich terug. Tegen de Ottomaanse periode, na eeuwen van verminderde betekenis, was Amman grotendeels verlaten.

Een nieuwe fase brak aan in 1878 toen Circassische families, verdreven uit de Kaukasus, toestemming van de Ottomanen kregen om een ​​permanent dorp te stichten. Hun bescheiden stenen huizen stonden rond de bronnen die nog steeds de nabijgelegen rivier de Zarqa van water voorzien. De voltooiing van de Hidjazspoorlijn door Amman in 1904 versnelde de groei en verbond de gemeenschap met Damascus, Medina en verder. In 1909 vormden de inwoners de eerste gemeenteraad, waarmee de basis werd gelegd voor modern bestuur.

In 1921 riepen de Britse autoriteiten Amman uit tot hoofdstad van het emiraat Transjordanië. Deze keuze weerspiegelde de strategische ligging en relatieve neutraliteit ten opzichte van de stammencentra. Vanaf dat moment gaven migraties van over de Levant een nieuwe vorm aan het karakter van de stad. Tussen 1948 en 1967 brachten massale volksverhuizingen Palestijnen op de vlucht voor conflicten; in 1990 en opnieuw in 2003 kwamen er vluchtelingen uit Irak; en sinds 2011 Syriërs op de vlucht voor de burgeroorlog. Deze opeenvolgende golven van volksverhuizingen zorgden ervoor dat de stedelijke bevolking in enkele decennia meer dan verdubbelde, waardoor het oorspronkelijke aantal van zeven heuvels steeg tot negentien en er tweeëntwintig administratief gedefinieerde gebieden ontstonden.

Topografisch gezien ontvouwt Amman zich langs bergruggen en in dalen. Lokale plaatsnamen bewaren deze geografie: Jabal al-Luweibdeh en Jabal al-Ashrafieh verwijzen naar heuvels; Wadi Abdoun en Wadi Seer markeren valleien. Oost-Amman, de oudere wijk, herbergt het merendeel van de historische bouwwerken – musea, soeks en voormalige woningen – die nu een nieuwe bestemming krijgen voor culturele evenementen. West-Amman daarentegen herbergt zakentorens, luxe hotels en multinationale hoofdkantoren.

Klimaattechnisch gezien kent de stad twee klimaatregimes. De westelijke en noordelijke delen genieten van een mediterraan klimaat met warme zomers, met winters die koel genoeg zijn voor zeldzame sneeuwval op grotere hoogte. De oostelijke en zuidelijke hellingen liggen in een semi-aride zone, waar de jaarlijkse neerslag onder de 250 mm kan dalen. De lente breekt abrupt aan en duurt amper een maand voordat de gematigde zomerwarmte en de middagbries zich laten gelden. De regen valt vooral tussen november en april, met een gemiddelde van 385 mm per jaar op het plateau. Dichte mist kan de straten zo'n 120 dagen per jaar bedekken, terwijl temperatuurverschillen tussen districten binnen een paar kilometer verschillende microklimaten creëren.

Administratief gezien is het gouvernement Amman verdeeld in negen districten en meerdere subdistricten. De gemeente Groot-Amman beheert de openbare diensten in de tweeëntwintig gebieden, van infrastructuuronderhoud tot bestemmingsplannen. Bouwvoorschriften beperken woningen tot vier verdiepingen boven de grond en, waar mogelijk, vier verdiepingen lager, bekleed met kalksteen of zandsteen. Balkons sieren elke verdieping. Commerciële torens en hotels maken gebruik van gevels van glas en metaal, hoewel steen een centrale esthetische factor blijft.

De economische basis van de stad is sterk afhankelijk van de banksector. Er zijn zo'n 25 banken actief, waarvan er vijftien genoteerd staan ​​aan de effectenbeurs van Amman. De Arab Bank, met hoofdkantoor in Amman, behoort tot de grootste financiële instellingen in het Midden-Oosten, met meer dan 600 vestigingen wereldwijd en een marktaandeel van 28 procent op de lokale beurs. Ondanks regionale onrust tijdens de Arabische Lente bleef de sector tot 2014 groeien.

Naast de financiële sector fungeert Amman als een regionaal knooppunt voor multinationals. De positie als bèta-wereldstad weerspiegelt de concentratie van bedrijfskantoren, dienstverlenende bedrijven en opkomende techbedrijven. Het bbp van de stad groeit sneller dan het nationale gemiddelde, dankzij de bouw, detailhandel en professionele dienstverlening.

Toerisme genereert extra inkomsten. In 2018 kwamen er ongeveer een miljoen bezoekers, waarmee Amman op de negenentachtigste plaats kwam in de wereldranglijst van steden met beste bestemmingen en op de twaalfde plaats van de Arabische hoofdsteden. Queen Alia International Airport, dertig kilometer zuidelijker gelegen, verwerkte jaarlijks meer dan zestien miljoen passagiers na een uitgebreide terminaluitbreiding die medio 2010 werd voltooid. De binnenlandse luchthaven van Amman verwerkt regionale vluchten en militaire operaties. Ministers van Toerisme en Transport hebben geïnvesteerd in wegverbeteringen, een snelbussysteem en plannen voor een nationale spoorlijn om het verkeer efficiënter te verdelen.

Medisch toerisme vormt een andere pijler. Jordanië trekt het hoogste aantal patiënten in het Midden-Oosten en staat wereldwijd op de vijfde plaats. Zo'n 250.000 buitenlandse patiënten laten zich jaarlijks in Amman behandelen, wat een jaarlijkse omzet van meer dan een miljard dollar oplevert. Lokale ziekenhuizen bieden chirurgische en diagnostische diensten aan tegen concurrerende prijzen en putten uit Arabischtalige ziekenhuizen in Europa, de Golfstaten en Noord-Afrika.

De bevolkingsdichtheid van de stad bedraagt ​​ongeveer 2380 inwoners per vierkante kilometer over een oppervlakte van 1680 km². Van een nederzetting van ongeveer 1000 inwoners in 1890 bereikte Amman een miljoen inwoners in 1990 en overschrijdt het vandaag de dag de grens van vier miljoen. Ongeveer veertigduizend Circassiërs onderhouden culturele banden, terwijl diasporagemeenschappen van Palestijnen, Irakezen, Syriërs en anderen een groot deel van de inwoners vormen. Arabieren van Jordaanse of Palestijnse afkomst vormen de meerderheid, hoewel nauwkeurige demografische statistieken schaars zijn.

Het religieuze leven concentreert zich op de islam in zijn soennitische traditie. Belangrijke moskeeën zijn onder andere de Koning Abdullah I-moskee met zijn blauwe koepel, voltooid in 1989 en geschikt voor 3000 gelovigen, en de zwart-wit gelambriseerde Abu Darweesh-moskee op de top van Jabal Ashrafieh. In 2004 erkende de Amman Message-conferentie gezamenlijk tien stromingen van juridisch en spiritueel denken, van de vier soennitische madhahib tot de Ja'fari, Ibadi en verschillende soefi-ordes. Een kleine Druzengemeenschap en een minderheid van christenen, waaronder Armeens-katholieken en Jordaans-Arabische gemeenschappen, beheren gebedshuizen en gemeenschapscentra in het stedelijk gebied.

Archeologische vindplaatsen rond Amman getuigen van een gelaagd verleden. Umm ar-Rasas, een ruïne drie kilometer ten zuiden van het stadscentrum, herbergt zestien Byzantijnse en vroeg-islamitische kerken, waarvan de mozaïekvloeren grotendeels intact zijn gebleven. Het Romeinse theater in het centrum van Amman, uitgehouwen in de hellingen van Jabal al-Jufeh, biedt plaats aan zo'n 6000 mensen en is nog steeds een locatie voor concerten en burgerbijeenkomsten. In Jabal Amman herbergen voormalige koopmanshuizen galerieën en culturele cafés aan Rainbow Street, vlakbij de zomermarkt Souk Jara.

Musea documenteren nationaal erfgoed. Het Jordan Museum verzamelt artefacten, variërend van fragmenten van de Dode Zeerollen tot 'Ain Ghazal-beeldjes en een replica van de Mesha-stele. De Duke's Diwan presenteert architectuur uit de jaren 1920, herbestemd voor sociale evenementen. De Jordan National Gallery of Fine Arts toont regionale werken naast reizende tentoonstellingen. Andere instellingen zijn onder andere het Kindermuseum, het Martelarenmonument, het Koninklijk Automobielmuseum en aan de universiteit gelieerde archeologie- en folklorecentra.

De detailhandel en de vrijetijdssector zijn met de groei van de stad meegegroeid. West-Amman herbergt aanzienlijke winkelcentra, waaronder de Mecca Mall, City Mall en Taj Mall, terwijl de autovrije Wakalat Street zich specialiseert in outlets met merkkleding. Sweifieh fungeert overdag als het belangrijkste winkelgebied en 's avonds als een onofficiële uitgaanswijk, met bars, clubs en lounges die zich richten op een jongere doelgroep. Culturele festivals zoals het Amman Summer Festival, het Al-Balad Music Festival en het New Think Festival vinden plaats op locaties variërend van de Ras al-Ain Hanger tot het Koninklijk Cultureel Centrum. Tactisch urbanisme – pop-upparken, kunstinstallaties in de buitenlucht en tijdelijke podia – is een opvallend kenmerk van het openbare leven geworden.

Stedelijk vervoer combineert privévoertuigen, taxidiensten, bussen en een opkomend snelvervoernetwerk. Acht concentrische cirkels, ooit grensmarkeringen voor wijken, dienen nu als navigatiepunten. De Abdounbrug – een gebogen hangconstructie – verbindt de Vierde Cirkel met Abdoun en illustreert zowel de technische ambitie als de uitdaging om steile valleien te overbruggen. Een in 2015 voltooide ringweg moet doorgaand verkeer omleiden en de drukte in de centrale wijken verminderen.

Het openbaar vervoer is afhankelijk van de Amman Bus en een Bus Rapid Transit-systeem dat in fasen is ingevoerd. De eerste BRT-lijn, actief sinds 2021, verbindt Sweileh in het noordwesten met de wijk Ras al-Ain nabij het centrum; de tweede, geopend in 2022, loopt door tot de Mahatta-terminal in Oost-Amman. In mei 2024 werd een derde lijn in gebruik genomen tussen Amman en Zarqa. Passagiers betalen met een oplaadbare kaart of een mobiele app, die ze bij het instappen scannen. De voertuigen zijn voorzien van airconditioning, toegankelijk en uitgerust met camera's en wifi.

Voor bezoekers biedt Amman praktische voordelen: bij belangrijke monumenten zijn Engelse borden te vinden en de bureaus van de toeristenpolitie staan ​​klaar om te helpen. De lokale gastvrijheid varieert van budgetpensions tot vijfsterrenhotels. Eten en drinken varieert van straatstalletjes met falafel en shoarma tot bistro's in Franse stijl en Italiaanse trattoria's in nieuw ontwikkelde wijken. Expat-enclaves en studentengemeenschappen versterken de kosmopolitische sfeer.

Tijdens de heilige maand Ramadan is er overdag geen horeca in openbare gelegenheden; winkelcentra houden zich aan de vastenregels en sluiten de verkoop van zonsopgang tot zonsondergang. Reizigers die in die periode een bezoek plannen, doen er verstandig aan om vooraf proviand in te slaan of na zonsondergang een beroep te doen op hotelservice.

Amman combineert behoud en groei. Oude stenen liggen op korte loopafstand van glazen torens; bescheiden huizen uit de late negentiende eeuw staan ​​naast luxe winkelcentra. De stad blijft nieuwkomers en ideeën absorberen en creëert een gebouwde omgeving die regelgeving combineert met ondernemende creativiteit. De opkomst van een marginaal Ottomaans dorp tot een oeroude stad in Jordanië weerspiegelt zowel de omwentelingen in de regionale geschiedenis als het aanpassingsvermogen van een gemeenschap. In de wijken en op de heuvels vindt men fragmenten uit vervlogen tijden die in dialoog treden met het hedendaagse leven, waarbij elke wijk zijn eigen patroon van dagelijkse ritmes, architectonische texturen en sociale netwerken biedt. Deze wisselwerking tussen continuïteit en verandering bepaalt het karakter van Amman vandaag de dag.