Kolkata

Kolkata, tot aan de eeuwwisseling lange tijd bekend onder de koloniale benaming Calcutta, neemt een bijzondere plaats in aan de oostelijke oever van de Hooghly-rivier, zo'n 80 kilometer ten westen van het huidige Bangladesh. Als hoofdstad van West-Bengalen is het het belangrijkste financiële en commerciële knooppunt voor de oostelijke en noordoostelijke regio's van India. De stad zelf telt ongeveer 4,5 miljoen inwoners, terwijl het uitgestrekte grootstedelijk gebied Kolkata meer dan 15 miljoen zielen telt, waarmee het de op twee na dichtstbevolkte metropoolregio van India is en de op zes na grootste stad op zichzelf. Kolkata, vaak geprezen als de culturele hoofdstad van het land, combineert een rijke historische erfenis met hedendaagse dynamiek, waarbij de grandeur uit het imperiale tijdperk en de energie van de lokale bevolking samenkomen in elke smalle straat en open doorgaande weg.

Vóór de komst van de Oost-Indische Compagnie bestond het gebied uit drie bescheiden Bengaalse dorpen – Gobindapur, Sutanuti en Kalikata – onder de heerschappij van de Nawab van Bengalen. In 1690 verkreeg de Compagnie een handelsvergunning en transformeerde het gebied rond Sutanuti al snel tot Fort William, een versterkt bastion tegen rivaliserende machten. De verovering van het fort door Nawab Siraj ud-Daulah in 1756 leidde tot een snelle reactie: Robert Clives nederlaag van de Nawab bij Plassey in juni 1757 bepaalde het lot van het subcontinent. Daarna ontwikkelde Calcutta zich tot het administratieve centrum van de Compagnie en werd het formeel de feitelijke hoofdstad van Brits-Indië tot de verschuiving naar New Delhi in 1911. Tegen het einde van de negentiende eeuw was Calcutta, na Londen, de tweede grootste stad van het rijk in de stedelijke hiërarchie, met overheidskantoren, rechtbanken, universiteiten en wetenschappelijke genootschappen. De intellectuele onrust in de stad – het best verbeeld door figuren uit de Bengaalse Renaissance – leidde tot zowel artistieke vernieuwing als politieke onrust, waardoor Calcutta de smeltkroes werd van het vroege Indiase nationalisme.

De deling van Bengalen in 1947 verbrak het economische achterland en ontwortelde gemeenschappen, waardoor Kolkata in een periode van ontwrichting terechtkwam. De stad, die een overvloed aan hindoeïstische vluchtelingen uit Oost-Bengalen kende, kampte met overbevolking, verdeeldheid en een teruglopende economie. In 1971 bood de stad onderdak aan de voorlopige regering van Bangladesh, waarmee haar regionale belang werd bevestigd. Tot de liberaliseringsgolven van de jaren negentig leverden decennia van vakbondsmilitantie en kapitaalvlucht de stad echter de bijnaam "stervende stad" op. Sindsdien zijn beleidshervormingen en particuliere investeringen begonnen de neergang te keren, waardoor Kolkata nu tot de top drie van grootstedelijke economieën van India behoort, met een geschat koopkrachtpariteitspercentage (ppp) van tussen de $ 150 miljard en $ 250 miljard.

Kolkata, gelegen in de benedenloop van de Gangesdelta, ligt op sommige plaatsen nauwelijks vijf meter boven zeeniveau. De oorspronkelijke wetlands zijn geleidelijk teruggewonnen om er woningen en handel te huisvesten. De resterende wetlands van Oost-Kolkata, in 1975 aangewezen als Ramsar-gebied, fungeren als een natuurlijk rioolwaterzuiveringssysteem en visserijgebied. Onder het oppervlak rusten dikke alluviale afzettingen – zo'n 7500 meter diep – boven een tertiair bekken waarvan de breukzone onder de stad ligt. Kolkata, geclassificeerd als seismische zone III, moet zijn laaggelegen topografie in evenwicht brengen met het tropische savanneklimaat van de regio, gekenmerkt door verzengende zomers, moessonregens en een cyclonenrisico dat tot de hoogste in India behoort.

Binnen de 206 vierkante kilometer van de gemeente Kolkata strekt de stad zich uit over zo'n tien kilometer van de rivieroever tot aan de bypass, en bijna het dubbele van noord naar zuid. Vier brede sectoren – Noord, Centraal, Zuid en Oost – weerspiegelen verschillende groeifasen:

• Noord-Kolkata heeft de patina van de negentiende eeuw behouden. De doolhofachtige straatjes in wijken als Jorasanko, Shyambazar en Bagbazar onthullen vervallen herenhuizen en vermiljoenrode tempeltorens naast elkaar.
• Centraal Kolkata omvat het oorspronkelijke zakendistrict, gecentreerd rond BBD Bagh (voorheen Dalhousie Square) en de aangrenzende Esplanade. Hier komen het Secretariat, het Hooggerechtshof, de Reserve Bank en het postkantoor uit de koloniale tijd samen langs Rajiv Gandhi Sarani en Jawaharlal Nehru Road.
• Zuid-Kolkata ontstond na de onafhankelijkheid, met bredere straten en nieuwere woonwijken – Alipore, Ballygunge, Tollygunge – die de Maidan omlijsten, een uitgestrekte groene vlakte die bekendstaat als de longen van de stad. Bezienswaardigheden zoals het Victoria Memorial en de Kolkata Race Course liggen aan de zuidrand.
• Oost-Kolkata, voorbij de officiële grenzen, maakt plaats voor Salt Lake (Bidhannagar) en New Town (Rajarhat), twee geplande satellietsteden die informatietechnologieparken, congrescentra en moderne woningcomplexen hebben opgenomen.

In het grootstedelijk gebied van bijna 1.900 vierkante kilometer liggen 72 steden, 527 dorpen en tientallen gemeenten verspreid over vijf districten: Noord en Zuid, 24 Parganas, Howrah, Hooghly en Nadia.

De status van Kolkata als het commerciële hart van Oost-India wordt ondersteund door de Calcutta Stock Exchange, een van de oudste van het land. De haven van Kolkata, geopend in 1870 en beheerd door de Kolkata Port Trust, is nog steeds de enige grote rivierhaven van het land en verwerkt passagiersferry's naar Port Blair en vrachtschepen naar de hele wereld. De luchthaven van de stad in Dum Dum, die in 2013 werd gemoderniseerd, verbindt de stad met binnenlandse bestemmingen en een aantal internationale gateways. Van de jaren zestig tot en met de jaren negentig leidden de groeiende macht van de vakbonden en stakingen echter tot fabriekssluitingen en kapitaalonttrekking, waardoor de industriële fundamenten van Kolkata werden overschaduwd. De economische liberalisering van de jaren negentig, gecombineerd met beleidswijzigingen op staatsniveau, heeft sindsdien een geleidelijke heropleving bevorderd.

Inwoners – of ze nu uit Calcutta of Kolkata komen – vormen een gemengde samenleving. De volkstelling van 2011 meldde 4,49 miljoen inwoners binnen het district, een lichte daling sinds 2001, en een stedelijke agglomeratie van meer dan 14 miljoen. Een geletterdheidsgraad van 87 procent overtreft het landelijk gemiddelde, ook al blijft de sekseverhouding scheef door mannelijke immigratie voor werk. Bengaals is de voertaal, aangevuld met Engels, Hindi en Urdu onder belangrijke minderheden. Religieus gezien vormen hindoes ongeveer driekwart van de bevolking, terwijl moslims, christenen, jaïnisten, sikhs en boeddhisten de rest vormen.

Kolkata's vroegste snelvervoersysteem – de tram – bestaat nog steeds op drie routes, een overblijfsel van de koloniale straatspoorwegen die nu worden geëxploiteerd door de West Bengal Transport Corporation. De Kolkata Suburban Railway, een van de grootste ter wereld qua aantal stations, en de Kolkata Metro, India's eerste metrolijn (1984), vormen de ruggengraat van het dagelijkse woon-werkverkeer. De noord-zuid Blauwe Lijn doorsnijdt de stad, en sinds 2020 verbindt een oost-west Groene Lijn Salt Lake City met Howrah. De Paarse en Oranje Lijnen zijn eveneens operationeel. Op de begane grond bevindt zich een uitgebreid wegennet – 1850 kilometer binnen de stad en meer dan 4000 kilometer metrobreed – met de hoogste autodichtheid van India, met meer dan 2400 voertuigen per kilometer. Congestie veroorzaakt luchtvervuiling en incidentele wateroverlast tijdens de moesson. Autoriksja's, gele Ambassador-taxi's, fietsriksja's en handkarretjes bieden mogelijkheden voor de laatste kilometer. Langeafstandstreinverbindingen vertrekken vanuit vijf hoofdstations: Howrah (het drukste complex), Sealdah, Kolkata, Shalimar en Santragachi, terwijl snelwegen, waaronder de Golden Quadrilateral en National Highway 12, aan de rand van de stad beginnen. Snelwegen zoals Belghoria en Kona zijn volledig operationeel, Kalyani is in aanbouw en toekomstige verbindingen met Patna en Varanasi zijn gepland. Internationale wegen verbinden Bangladesh via Jessore Road, Thailand en Myanmar via de Trilateral Highway, en Nepal en Bhutan over land.

De intellectuele stamboom van Kolkata omspant eeuwen. De Universiteit van Calcutta, opgericht in 1857 als de eerste moderne universiteit van Zuid-Azië, en de daaraan verbonden hogescholen hebben juristen, wetenschappers en politieke leiders voortgebracht. De Asiatic Society (opgericht in 1784) en de Academy of Fine Arts bewaren zeldzame manuscripten en kunstcollecties. Het Indian Museum (1814) en de Nationale Bibliotheek beheren nationale archieven, terwijl Science City aan de rivier interactieve tentoonstellingen herbergt. Wetenschappelijk onderzoek bloeit op bij de Geological and Botanical Surveys of India, de Zoological Survey, de Calcutta Mathematical Society, de Anthropological Survey en instanties die zich toeleggen op tuinbouw, techniek en volksgezondheid. Vier Nobelprijswinnaars en twee ontvangers van de Nobelprijs voor de Economie hebben banden met Kolkata, een bewijs van de wetenschappelijke kracht van de stad. De filmindustrie van de stad – Tollywood – blijft de Bengaalse cinema vormgeven.

Architectonische echo's van Mogol-, Indo-Saraceense en koloniale ontwerpen sieren het stedelijk weefsel: de granieten Howrah Bridge, de grandeur van wit marmer van het Victoria Memorial en de art-nouveaugevel van het Grand Hotel. Alleen hier blijft India's eenzame Chinatown bestaan, naast overblijfselen van Joodse, Armeense, Griekse en Anglo-Indiase wijken. In elke para – hechte buurt – komen bewoners samen in clubs of op sportvelden, wat een gemeenschappelijke identiteit bevordert die generaties lang is gegroeid. Adda, oftewel ongestructureerde conversatie, doordringt cafés, veranda's en theestalletjes, waar debatten variëren van politiek tot poëzie. Politieke graffiti voegt een laag commentaar op straatniveau toe, met satirische sjablonen en limericks die op muren door de hele stad zijn gegraveerd.

Jaarlijks transformeert Durga Puja Kolkata. Tien dagen lang, elk najaar, eren duizenden uitgebreide pandals, elk ondersteund door lokale commissies, de godin met gebeeldhouwde beeltenissen, muziek en rituelen. Dit evenement is door UNESCO erkend vanwege zijn immateriële culturele waarde. Dit festival is zo prominent dat Kolkata de bijnaam "Stad van Vreugde" heeft gekregen, een bijnaam die populair is geworden door romans en films, maar geworteld is in de collectieve ziel van de stad.

Sinds het begin van de jaren 2000 is de voetafdruk van de stad zuidwaarts en oostwaarts uitgebreid. Hoogbouwflats – ooit beperkt tot laagbouw in koloniale flats – reiken nu tot wel twintig verdiepingen, vooral in Zuid-Kolkata. De Eastern Metropolitan Bypass-corridor herbergt luxehotels, winkelcentra, ziekenhuizen en bioscopen. New Town, opgevat als een van India's grootste geplande ontwikkelingen, en Sector 5 van Bidhannagar huisvesten snelgroeiende IT- en telecommunicatiebedrijven. Deze ontwikkelingen gaan echter gepaard met hardnekkige stedelijke armoede: sloppenwijken bieden onderdak aan meer dan een kwart van de inwoners, vaak op toplocaties. Herontwikkelingsinitiatieven stuiten op weerstand van gemeenschappen waarvan de sociale netwerken en bestaansmiddelen stevig verankerd zijn.

Door eeuwen van verandering – koloniale veroveringen en nationalistische ijver, delingstrauma en economische heropleving – heeft Kolkata een onmiskenbaar karakter behouden. Het is een stad met een gelaagde geschiedenis, waarin monumenten en krotten, vergaderzalen en achterafstraatbazaars één complex geheel vormen. Bovenal getuigt het van aanpassing: land onttrokken aan moerassen, instellingen gebouwd op de samenvloeiing van ideeën, gemeenschappen verweven door een dialoog die niet ophoudt. In Kolkata's klanklandschap van trambellen, tempelgezangen en gepassioneerde adda's hoor je niet alleen een metropool in beweging, maar ook de levendige polsslag van een plek die al lang veerkrachtig en levendig is – en dat nog steeds is.