Cambodja

Cambodja beslaat de zuidelijke uitlopers van het Indochinese schiereiland, met een oppervlakte van 181.035 km² verspreid tussen 10° en 15° NB en 102° en 108° OL. Laaglanden domineren het hart van het land, waar de Mekong samenkomt met de seizoensgebonden instroom van het Tonlé Sapmeer, het grootste zoetwatermeer van Zuidoost-Azië. Voorbij deze vruchtbare vlakte rijzen overgangsgebieden geleidelijk op tot 200 m hoogte, waarna ze overgaan in zandsteenhellingen en hooglanden: het Dângrêkgebergte in het noorden, de Krâvanh- en Dâmrei-gebergten in het zuidwesten, en de afgelegen Kardemom- en oostelijke hooglanden. Ongeveer 46 procent van Cambodja was in 2020 nog steeds bebost, hoewel de boombedekking sinds 1990 is afgenomen. Mangrovebossen omzomen de 443 km lange kustlijn langs de Golf van Thailand, terwijl wetlands in het binnenland jaarlijks overstromen, waardoor het Tonlé Sap-gebied groeit van ongeveer 2.590 km² in het droge seizoen tot bijna tien keer zoveel tijdens het hoogtepunt van de moesson.

Het klimaat van het land weerspiegelt het tropische moessonpatroon. Van mei tot oktober waaien er vochtige winden vanuit de Golf van Thailand en de Indische Oceaan, wat leidt tot zware regenval – vooral in september en oktober. Daarna volgt een koeler en droger seizoen tot april, wanneer de temperaturen kunnen oplopen tot wel 40 °C. Zulke extreme omstandigheden maken Cambodja tot een van de meest klimaatgevoelige staten in de regio: een hogere zeespiegel, onregelmatige regenval en overstromingen bedreigen de landbouw, de watervoorziening en de kwetsbare ecologie van het Tonlé Sap-gebied.

De geschiedenis van Cambodja begint in 802 n.Chr., toen Jayavarman II zichzelf tot heerser van Kambuja uitriep, waarmee hij de Chenla-vorstendommen verenigde en het Khmer-rijk inluidde. Vijf eeuwen lang hielden Angkoriaanse koningen toezicht op grote waterbouwkundige werken, tempelsteden en de bouw van Angkor Wat, waarvan de harmonie van steen en iconografie een bewijs werd van de verspreiding van eerst het hindoeïsme en later het boeddhisme in Zuidoost-Azië. Tegen de vijftiende eeuw werd de macht van de Khmer echter ondermijnd door dynastieke conflicten en buitenlandse invallen.

In 1863, op zoek naar bescherming tegen haar buren, plaatste de monarchie zich onder Frans toezicht. Het koloniale bewind bracht spoorwegen, bestuurlijke hervormingen en katholieke missies met zich mee, maar legde de plattelandsbevolking ook de noodzaak tot grondstoffenwinning op. Japanse troepen bezetten het land kortstondig tijdens de Tweede Wereldoorlog; in 1953 onderhandelde koning Norodom Sihanouk over volledige onafhankelijkheid van Frankrijk.

De daaropvolgende decennia waren turbulent. De Vietnamoorlog breidde zich uit naar Cambodja en leidde tot een burgeroorlog. Een staatsgreep in 1970 zette Sihanouk af en vestigde een door de VS gesteunde republiek. Vijf jaar later veroverde de Rode Khmer Phnom Penh, met gedwongen evacuaties en massale executies die bijna twee miljoen levens kostten. In 1979 maakte de Vietnamese interventie een einde aan het regime, maar de burgeroorlog bleef voortduren tot de Vredesakkoorden van Parijs in 1991. In 1993 organiseerden VN-vredesmachten verkiezingen, waarmee een constitutionele monarchie onder koning Norodom Sihanouk werd hersteld, hoewel de werkelijke macht zich na een staatsgreep in 1997 consolideerde rond Hun Sen en de Cambodjaanse Volkspartij.

Tegenwoordig is Cambodja een constitutionele monarchie en een meerpartijenstaat, maar de regerende partij domineert de wetgevende macht en het bestuur. De Verenigde Naties classificeren het als een van de minst ontwikkelde landen. De ontwikkeling is sinds de eeuwwisseling versneld: de gemiddelde bbp-groei bereikte 7,7 procent tussen 2001 en 2010, gedreven door kleding, bouw en toerisme. Het inkomen per hoofd van de bevolking bedroeg in 2017 ongeveer 4.022 Amerikaanse dollar (koopkrachtpariteit), maar bijna de helft van de bevolking bleef onder de 2 Amerikaanse dollar per dag. De landbouw is nog steeds de belangrijkste bron van werkgelegenheid, met rijst, rubber, hout en vis als belangrijkste producten. De export en buitenlandse investeringen zijn gestegen, ondanks aanhoudende uitdagingen: ontbossing, corruptie en beperkte ruimte voor burgers wegen op hervormingsinspanningen.

De biodiversiteit in Cambodja strekt zich uit van seizoensgebonden bossen, moerassen en waterwegen. Meer dan 180 boomsoorten en meer dan 1200 gewervelde dieren leven in de laag- en hooglanden. Het Tonlé Sap-biosfeerreservaat – sinds 1997 UNESCO-werelderfgoed – herbergt 850 zoetwatervissoorten en dichte populaties watervogels. Het Kardemomgebergte, de Mondolkiri-plateaus en de Kep-mangroven bieden onderdak aan bedreigde zoogdieren, waaronder Aziatische olifanten en dholes. Er worden zes terrestrische ecoregio's erkend, van altijd groene regenwouden tot droge dipterocarpbossen, wat de noodzaak van strenge beschermingsmaatregelen onderstreept te midden van houtkap en landconversie.

Bestuurlijk is Cambodja verdeeld in 25 provincies, plus de hoofdgemeente Phnom Penh. Districten en gemeenten zijn onderverdeeld in communes en wijken. Deze hiërarchie weerspiegelt zowel historische grenzen als pogingen om het bestuur te decentraliseren, hoewel lokale functionarissen vaak niet over de middelen beschikken om beleid effectief uit te voeren.

Demografisch gezien telt het koninkrijk zo'n 17 miljoen mensen. Etnische Khmer vormen ongeveer 96 procent van de bevolking; Chams, Vietnamezen en Chinezen vormen de grootste minderheden. Hooglandgroepen, gezamenlijk Khmer Loeu genoemd, bewonen de oostelijke bergen en behouden hun eigen talen en gebruiken die dateren van vóór de Indiase invloed. Het jonge profiel van Cambodja – de helft van de bevolking is jonger dan 22 – gaat gepaard met een overwegend vrouwelijke geslachtsverhouding in oudere cohorten. De vruchtbaarheid is gedaald van vier geboorten per vrouw in 2000 tot ongeveer 2,5 in 2018, als gevolg van verstedelijking en een stijgend opleidingsniveau.

Khmer is de officiële taal, waarvan het schrift afstamt van Pallava Brahmi. Frans blijft aanwezig in de rechtspraak en het onderwijs, terwijl Engels, dat sinds de jaren negentig steeds prominenter wordt, de zakenwereld en het toerisme domineert.

Het theravāda-boeddhisme vormt de nationale identiteit: meer dan 95 procent van de Cambodjanen is boeddhist. Kloosters en monniken spelen een centrale sociale rol. Voorouderverering en hindoeïstische spirituele gebruiken vinden nog steeds plaats op het platteland. Minderheden hangen de islam aan (voornamelijk de Cham-gemeenschappen) of het Mahāyāna-boeddhisme, vermengd met taoïstische en confucianistische rituelen onder Chinese en Vietnamese groepen.

Kunst en rituelen weerspiegelen dit gelaagde erfgoed. Klassieke dans en bas-reliëfsculpturen vinden hun oorsprong in Angkoriaanse beschermheren. Folklore leeft voort in palmbladmanuscripten, terwijl de sampeah-begroeting en de krama-sjaal alledaagse kenmerken van de nationale kledij blijven. Festivals markeren de jaarlijkse cyclus: het Khmer Nieuwjaar in april, Pchum Ben in september ter ere van de doden, en Bon Om Touk, het Water- en Maanfestival, wanneer duizenden mensen zich verzamelen op de oevers van de rivier om bootraces en vuurwerk te bekijken terwijl de Tonlé Sap-rivier zich omkeert.

De keuken draait om rijst en vis. Prahok, een scherpe gefermenteerde pasta, is de basis van veel gerechten. Num banhchok (rijstnoedelsalade), vis amok (kokosgestoomde curry) en de door de Franse keuken beïnvloede rode curry, geserveerd met stokbrood, illustreren de mix van lokale smaak en koloniale erfenis. Kampotpeper versterkt de krab uit Kep, terwijl kraampjes langs de weg kuyteav verkopen, een noedelsoep met varkensbouillon. Thee uit Mondolkiri en sterke, met suiker gezoete koffie – gebrand met diverse vetten – vergezellen het dagelijks leven. Microbrouwerijen en rijstwijninfusies zoals sra tram zorgen voor een divers aanbod aan drank.

Toerisme is een pijler van de economie geworden. Het aantal toeristen steeg van minder dan 300.000 in 1997 tot meer dan zes miljoen in 2018. Angkor Archaeological Park blijft de belangrijkste attractie, maar backpackers bezoeken ook de skyline van Phnom Penh langs de rivier, de stranden van Sihanoukville en het schiereiland Kampot-Kep. Ecotoerisme in Bokor National Park, dolfijnen spotten in Kratie en verblijven bij gastgezinnen in de buurt van drijvende dorpen rond Siem Reap bieden een alternatief tempo. Niettemin hebben politieke onrust en incidentele misdrijven het veiligheidsgevoel aangetast, terwijl de souvenirproductie moeite heeft om aan de vraag te voldoen.

De transportinfrastructuur blijft zich herstellen. De belangrijkste oost-west snelweg die Phnom Penh en Sihanoukville verbindt, is volledig geasfalteerd en overbrugd; het treinverkeer naar Battambang en de kust is hervat op lijnen met een spoorbreedte van 1 meter. De binnenwateren blijven belangrijke handelsroutes. Drie internationale luchthavens – Phnom Penh, Siem Reap en Sihanoukville – en een vierde luchthaven in aanbouw in Phnom Penh zijn bedoeld om de stijgende passagiersaantallen te verwerken. De verkeersveiligheid blijft echter achter: het aantal dodelijke slachtoffers overtreft de wereldwijde norm ruimschoots, verergerd door de snelle groei van het aantal motorfietsen.

In de dagelijkse handel circuleren de Cambodjaanse riel (KHR) en de Amerikaanse dollar naast elkaar. Voor kleine transacties worden riel en voor grotere transacties dollars gebruikt. De riel wordt verhandeld tegen ongeveer 4.000 KHR per US$ 1. Thaise baht kan in de buurt van de westelijke grens worden geaccepteerd, hoewel vaak tegen ongunstige wisselkoersen. Bankbiljetten variëren van 50 tot 200.000 KHR, met bijzondere coupures die door verzamelaars worden gewaardeerd. Geldautomaten verstrekken beide valuta's en de gangbare creditcards worden in stedelijke centra algemeen geaccepteerd, maar reizigers op het platteland wordt aangeraden contant geld mee te nemen voor noodzakelijke uitgaven.

De prijzen in Cambodja liggen tot wel de helft hoger dan in buurlanden Laos en Vietnam, vooral in toeristische hotspots. Een dagbudget van US$ 15 per persoon maakt bescheiden accommodatie en maaltijden mogelijk, hoewel afdingen en reizen naar afgelegen gebieden de kosten kunnen drukken.

Ondanks een half millennium van omwentelingen – koloniale overheersing, verwoestingen in oorlogstijd en genocide – staat Cambodja er vandaag de dag nog steeds als een natie die zich herbouwt op lagen van geschiedenis. De vlakten, tempels en rivieren belichamen zowel littekens als veerkracht. Door de combinatie van milieu, cultuur en herinnering bieden ze een boeiend portret van een land dat tegelijk eeuwenoud en springlevend is.