Quetzaltenango

Quetzaltenango, dat met een bescheiden grandeur uit de westelijke hooglanden van Guatemala oprijst, beslaat een bergbekken op het laagste punt van 2330 meter boven zeeniveau en reikt tot 2400 meter binnen de stedelijke uitgestrektheid. In 2018 telde de stad 180.706 inwoners verspreid over 122 km² gevarieerd terrein, geflankeerd door de gemeenten Salcajá, Cantel, Almolonga en zes andere. De stad, door de Maya-voorouders bekend als Xelajú en door moderne inwoners in de volksmond als Xela, vormt een brug tussen een complex tapijt van precolumbiaans erfgoed, koloniale erfenis en een 21e-eeuwse heropleving. De stad kent een subtropisch hooglandklimaat waarin de warme middaguren snel overgaan in koude avonden; de stad strekt zich uit over een vallei die al lang landbouwers, handelaren en pelgrims aantrekt. In deze bakermat van eeuwenoude autoriteit en hedendaagse vitaliteit claimt Quetzaltenango de tweede stad van Guatemala te zijn, zowel qua omvang als qua blijvende culturele betekenis.

De oorsprong van Quetzaltenango gaat terug tot het Mam-staatsbestel Kulahá, waarvan de heerschappij de contouren van de lokale samenleving bepaalde lang voordat Spaanse zeilen op verre kusten verschenen. Daar, te midden van jonge nederzettingen aan de voet van de vulkaan Santa María, ontstond een vroeg centrum van Mayabestuur. Later verdrongen Kʼicheʼ-heren de Mam en herstichtten Xelajú, waarbij ze het van laaggelegen gehuchten naar de hoger gelegen vlakte verplaatsten waar het nog steeds bestaat. Drie eeuwen verstreken voordat de luitenants van Hernán Cortés en hun Nahua-bondgenoten begin 16e eeuw de hooglanden binnendrongen. De inheemse Nahua's gaven de nederzetting de naam Quetzaltenango – "plaats van de quetzalvogel" – en de Spanjaarden behielden deze naam, waarmee ze de Nahua- en Europese nomenclatuur combineerden. Zelfs vandaag de dag wordt er in officiële documenten verwezen naar Quetzaltenango, terwijl in het dagelijks taalgebruik de voorkeur wordt gegeven aan het oudere Xela, een taalkundige echo van een verre Mayawereld.

Onder het Spaanse koloniale bewind was Quetzaltenango de administratieve hoofdstad van de Westelijke Hooglanden, een rol die de politieke economie van de regio verankerde tot het uitbreken van de onafhankelijkheidsbewegingen in de jaren 1820. Te midden van de turbulente nasleep van de emancipatie van Spanje probeerden lokale elites regionale autonomie te verkrijgen en stichtten ze de kortstondige staat Los Altos, met Quetzaltenango aan het roer. Deze staat strekte zich uit van West-Guatemala tot delen van het huidige Chiapas; tussen 1839 en 1840 viel het in handen van generaal Rafael Carrera, een verovering die in de lokale overlevering bekendstaat om zijn strengheid en de ophanging van de leiders van Los Altos. De gewelddadige onderdrukking van separatistische aspiraties markeerde een keerpunt in de geschiedenis van de regio, waardoor deze opnieuw werd geïntegreerd in een nieuwe Guatemalteekse republiek en een blijvend gevoel van regionale eigenheid werd gecreëerd.

Landbouw vormde de ruggengraat van de vroege economie van Quetzaltenango. Halverwege de negentiende eeuw leverden de lokale velden tarwe in overvloed op, samen met maïs, fruit, groenten en vee – een productieve reeks die zowel de binnenlandse markt als de exportstromen naar buurland El Salvador in stand hield. Tarwe was de belangrijkste exportproduct, gevolgd door cacao, suiker, wol en katoen. Veehouders dreven vee en schapen door de grashellingen van de vallei, terwijl planters koffie verbouwden op de koelere hellingen erboven. Onder de vulkanische hellingen verspreidden zich warmwaterbronnen in het landschap, die zowel thermische verlichting boden als een mineraalrijke toeristische niche die pas zou opbloeien met de komst van moderne infrastructuur.

De overgang naar de twintigste eeuw bracht zowel belofte als teleurstelling met zich mee. De koffieboom van eind negentiende eeuw zorgde voor een golf van welvaart die veel van de nog bestaande 'Belle Époque'-gebouwen ondermijnde – rijkelijk versierde gevels van steen en stucwerk, smeedijzeren balkons en boogvormige portieken die een vertrouwen in de toekomst uitstralen. Plannen voor een spoorlijn die Xela met de Panamerican Corridor zou verbinden, ontstonden in de jaren 1890, en na decennia van stilstand verbond de Ferrocarril de los Altos Quetzaltenango in 1930 eindelijk met Guatemala-Stad. Die lijn, geprezen als een technisch wonder, stortte in 1933 in door aardverschuivingen en werd nooit hersteld. Toch leeft de herinnering eraan voort – in liederen, verhalen en in een klein museum dat stoommachines vereert als iconen van een tijdperk waarin de hooglandspoorwegen moderniteit beloofden.

De economische voorspoed verslechterde door de Grote Depressie en vervolgens door de jaren van burgeroorlog die Guatemala in de tweede helft van de twintigste eeuw teisterden. De statige lanen en pleinen van Xela verloren een tijdlang hun vroegere glans; gevels raakten in verval en bescheiden handel worstelde met onzeker bestuur. Met de komst van het nieuwe millennium begon de stad echter aan een periode van stadsvernieuwing. Historische gebouwen werden zorgvuldig gerestaureerd; nieuwe gebouwen verrezen naast koloniale overblijfselen; cafés en culturele centra vermenigvuldigden zich. Tegenwoordig bruist de stad van cafés die zich uitstrekken over de trottoirs, kunstgalerieën die hedendaags werk naast inheemse ambachten presenteren, en festivals die de Kʼicheʼ- en Mam-tradities herbevestigen met dans, kostuums en ceremonies.

Het klimaat van Quetzaltenango beïnvloedt zowel het dagelijks leven als het ritme van de handel. Volgens de Köppen-classificatie (Cwb) kent de stad twee verschillende seizoenen: een regenseizoen van eind mei tot eind oktober en een droge periode van begin november tot april. De maxima overdag schommelen het grootste deel van het jaar rond de 22 °C tot 23 °C, en dalen 's nachts tot enkele cijfers, vooral tussen november en februari, wanneer de minima gemiddeld 4 °C bedragen. De hoogte van de stad biedt zowel gematigde verlichting ten opzichte van de tropische laaglanden als een gevoeligheid voor snelle afkoeling in de middag zodra de zon begint te zakken. Regen valt voornamelijk in de middag tijdens de natte maanden, hoewel er op sommige dagen van zonsopgang tot zonsondergang motregen valt. In het droge seizoen hebben inwoners soms maandenlang geen regen, een realiteit die de waardering voor het korte, intense groen van de landschappen na de regen vergroot.

Binnen de 122 km² grote omtrek van de gemeente liggen gevarieerde topografieën: glooiende vlaktes voor stadsuitbreiding, vulkaankegels die boven wijken uittorenen, vruchtbare valleien waar koffie en groenten gedijen, en uitlopers van de heuvels die dienen als uitkijkpunten voor zonsopgang boven verre bergtoppen. De stad zelf telt ongeveer 180.700 inwoners, van wie ongeveer 43 procent in 2014 van inheemse afkomst was. Een rijke mozaïek van Kʼicheʼ- en Mam-gebruiken is dagelijks te zien. Straatmarkten verwijzen naar de oudheid, kraampjes vol gevlochten huipiles en handbeschilderd keramiek afgewisseld met kraampjes met verse producten en specerijen. Fiestas patronales brengen de wijken tot leven, processies die zich door geplaveide steegjes slingeren terwijl marimbabands onder koloniale portieken klinken.

Het vervoer binnen en buiten Quetzaltenango weerspiegelt een mix van formele en informele systemen. Een netwerk van microbussen – grote busjes vol banken – slingert door alle stadsdelen. De routes hebben eenvoudige numerieke aanduidingen – bijvoorbeeld Ruta 7 – terwijl de tarieven bescheiden blijven. Er bestaat geen door de overheid beheerd openbaar vervoersysteem; in plaats daarvan delen particuliere bussen en microbussen de straten. Langeafstandsverbindingen zijn eveneens afhankelijk van busdepots: chickenbussen vertrekken regelmatig van de Trébol-terminal in Guatemala-Stad naar station Minerva in Xela voor een tarief van Q35, terwijl eersteklasbedrijven Galgos en Línea Dorada bussen met airconditioning aanbieden (ongeveer US$ 9,- voor een rit van viereneenhalf uur). Taxi's zijn er in overvloed in commerciële zones, vooral na zonsondergang, wanneer de straatverlichting dimt en voetgangers voorzichtig moeten zijn. Reizen per fiets biedt een alternatief voor kortere ritten in de vallei en omliggende gehuchten, hoewel de steile hellingen conditie en voorzichtig remmen vereisen tijdens de afdaling.

De toegang van veraf is via grote corridors. Over de weg doorkruist de Panamerican Highway (CA-1) de hooglanden, terwijl de CA-2 parallel loopt aan de Pacifische kust in het zuiden. Chickenbusdiensten verbinden Quetzaltenango met Panajachel aan het Atitlánmeer, met Sololá en verder naar Guatemala-Stad. Busjes vervoeren toeristen van San Cristóbal de las Casas in Mexico via de grens met La Mesilla, een route die door Comitán loopt, met chickenbusritten via Huehuetenango. Vanuit Tapachula brengen microbussen reizigers naar Tecún Umán, vanwaar lokale bussen Coatepeque en vervolgens Xela bereiken. In beide gevallen is een vroeg vertrek aan te raden: de middagdiensten in Guatemala eindigen vaak voor zonsondergang, waardoor reizigers kwetsbaar zijn in slecht verlichte gebieden.

Luchthaven Quetzaltenango, een klein regionaal vliegveld, biedt beperkte vluchten aan, voornamelijk naar Guatemala-Stad. De landingsbaan is geschikt voor turbopropvliegtuigen in plaats van straalvliegtuigen, maar de vlucht comprimeert urenlange reizen in de bergen tot minder dan een uur in de lucht. Hoewel het niet de belangrijkste toegangspoort is, onderstreept de luchthaven de verbondenheid van de stad met de nationale infrastructuur en nodigt het zakelijke delegaties, medische evacuees en incidentele toeristen uit die in gelijke mate hoogte en cultuur zoeken.

Naast transport en klimaat omvatten de hooglanden een breder gebied van contrasten. Het departement strekt zich uit van koude bergtoppen tot de warme Pacifische kust; vruchtbare vlaktes leveren suikerrietvelden en rubberplantages op nabij kustgebieden, terwijl hoger gelegen hellingen koffieplantages en aardappelpercelen herbergen. Vulkanische grond vormt de basis voor landbouw; ambachtslieden vervaardigen textiel geverfd met plantenextracten; veeteelt vindt nog steeds plaats op groene weiden. Warmwaterbronnen borrelen op uit de aarde en trekken zowel de lokale bevolking als bezoekers aan in minerale baden tegen de achtergrond van dreigende kraters. Rivieren slingeren door kloven en bieden mogelijkheden voor raften en vissen, wat de culturele route van de stad aanvult met mogelijkheden voor avontuurlijk toerisme.

De bebouwde omgeving van de stad weerspiegelt tijdperken van ambitie en aanpassing. Plaza Central blijft het hart, geflankeerd door de neoklassieke kathedraal en gemeentelijke gebouwen waarvan de zuilen en gewelven getuigen van negentiende-eeuwse burgertrots. Zijstraten onthullen Spaanse koloniale huizen met binnenplaatsen, waar winkels alles verkopen, van traditionele medicijnen tot snel internet. Nieuwe ontwikkelingen – winkelcentra, bioscopen, privéscholen – dringen zich op, waarbij beton en glas worden gecombineerd met af en toe een knipoog naar de lokale ornamentiek. Bezoekers komen terecht in een stedelijk palimpsest waarin elke laag – Maya, Spaans, Republikeins, modern – zonder openlijke rivaliteit naast elkaar bestaat en elk de identiteit van de stad vormgeeft.

Onderwijs en cultuur floreren naast handel. Taalacademies geven les in Spaans en Engels en trekken buitenlanders aan die zich willen onderdompelen in een kosteneffectieve omgeving op hoogte. Een regionale universiteit trekt jongeren van het platteland aan en stimuleert onderzoek in landbouw, techniek en antropologie. Musea bewaren archeologische vondsten en vertellen over de kortstondige glorie van de spoorlijn; etnografische centra houden levende tradities van weven, houtsnijden en rituele uitvoeringen in stand. Jaarlijkse festivals herdenken heiligendagen, oogstcycli en inheemse kalenders en verlevendigen de straten met marimbaritmes, processiewagens en de geur van wierook.

Tegenwoordig belichaamt Quetzaltenango een samenloop van krachten die al lang haar lot hebben bepaald. De stad fungeert tegelijk als bewaarplaats van Maya-erfgoed en als hedendaags stedelijk knooppunt; als een plek waar katholicisme en pre-Spaanse geloofssystemen verweven zijn, en waar vooruitgang en behoud hand in hand gaan. Het klimaat tempert zowel de oogst als het temperament; de hoogte nodigt uit tot reflectie op de hoogtepunten van de geschiedenis. De veerkracht van de stad – door veroveringen, afscheidingsstrijd, economische omwentelingen en verlies van infrastructuur – onderstreept een collectieve vastberadenheid om te volharden en zich aan te passen. In de afgelopen decennia heeft een hernieuwde stedenbouw oude stenen nieuw leven ingeblazen, doordat gemeentelijke initiatieven en particuliere ondernemers monumenten hebben opgeknapt, openbare ruimtes hebben verbeterd en culturele projecten hebben opgezet.

De inwoners van Quetzaltenango, bekend als quetzaltecos, zijn diep trots op het unieke karakter van hun stad. Ze dragen de talen van hun voorouders voort, spreken Spaans met regionale accenten en houden culinaire tradities in stand die variëren van stevige stoofschotels van groenten uit de heuvels tot cacaodranken die doen denken aan koloniale tafelmanieren. Markten wemelen van lokale producten: pepers voor pittige salsa's, avocado's voor romige tostada's, koffiebonen geroosterd boven houtvuur. Op de pleinen in de buurt komen marimba-ensembles op zondagmiddag samen, een gemeenschappelijke pauze van de dagelijkse beslommeringen.

Maar onder dit levendige uiterlijk schuilt een besef van de uitdagingen die ons te wachten staan. Stedelijke uitbreiding zet de watervoorraden in droge maanden onder druk; seismische trillingen en vulkanische activiteit vormen een blijvend risico; er blijft economische ongelijkheid bestaan ​​tussen de stedelijke elite en plattelandsmigranten die op zoek zijn naar onderwijs of werk. Gemeenten en maatschappelijke organisaties zijn deze kwesties aan het aanpakken en organiseren fora over duurzame ontwikkeling en erfgoedbehoud. De toekomst van de stad hangt af van het in evenwicht brengen van groei met milieubeheer, van het koesteren van culturele authenticiteit, zelfs nu het toerisme toeneemt, en van het stimuleren van economische kansen zonder de structuur van het dagelijks leven te verzwakken.

In zijn huidige staat voelt Quetzaltenango noch ouderwets, noch volkomen modern aan. Het bevindt zich in een tussenwereld waar de lagen van de tijd zichtbaar blijven: koloniale deuren bevinden zich onder satellietschotels; toeterende microbusjes delen smalle straatjes met jongeren met smartphones. Het ligt in een vallei omringd door vulkanen waarvan de toppen als een schildwacht boven de betegelde daken uitsteken. En te midden van de pleinen, markten en culturele centra voelt men een stad die in voortdurende dialoog staat met haar verleden en haar mogelijkheden. Voor de reiziger, de wetenschapper, de inwoner biedt Xela een blijvende les in aanpassing: hoe een gemeenschap doordrenkt van oude tradities een dynamisch heden kan smeden zonder de bronnen van haar identiteit te verloochenen.