Vals

Vals, een gemeente in de bergen in de regio Surselva in het Zwitserse Graubünden, beslaat een oppervlakte van ongeveer 175,56 vierkante kilometer en ligt op een hoogte van 1.252 meter in de dorpskern tot 3.402 meter op de top van de Rheinwaldhorn. Op 31 december 2020 telde het 946 inwoners, waarvan meer dan 94 procent Duits spreekt, met Reto-Romaans en Italiaans als opvallende minderheden.

Vanaf de vroegste bewoning getuigde Vals van menselijke aanwezigheid: artefacten uit de bronstijd, opgegraven rond de warmwaterbronnen en de Tomülpas, getuigen van een millennia-oude vertrouwdheid met het water, terwijl overblijfselen uit de ijzertijd op de hellingen van de Valserberg wijzen op pastoraal of strategisch gebruik lang voordat er ook maar één kroniek over de vallei bestond. Tijdens de 11e en 12e eeuw bewerkten de lokale Reto-Romaanse bewoners de Valservallei op grote schaal, die halverwege de 12e eeuw voor het eerst schriftelijk werd vermeld als Valle. Rond 1290 bestond de nederzetting nauwelijks uit meer dan vier tot zeven boerderijen die kuddes schapen hoedden op de alpiene roosters, maar zelfs deze ontluikende gemeenschap droeg de sporen van interculturele stromingen die de structuur eeuwenlang zouden bepalen.

In de 13e eeuw arriveerden de Walsers – Duitstalige migranten die uit het kanton Wallis waren verdreven – en hun uitbreiding door de bovenvallei werd in 1457 een halt toegeroepen toen de autoriteiten huwelijken tussen verschillende bevolkingsgroepen of landverwerving van de Romaanse bevolking verboden. De Walsers verzamelden zich daarom aan het einde van de vallei, waar land onbenut bleef. Dit introduceerde de karakteristieke Valliser-architectuurstijl: woningen met veel hout, bekroond door scherp hellende daken, in tegenstelling tot de stenen constructies van hun buren. Deze stijl is tot op de dag van vandaag bewaard gebleven in de typische boerennederzettingen in de regio, waarvan vele, hoewel ze niet langer het hele jaar door bewoond zijn, nog steeds als seizoensgebonden alpenweiden dienen.

Ten zuiden van het hoofddorp vindt het gehucht St. Martin zijn oorsprong in Walteriaanse gasten die het rond de 14e eeuw stichtten. Aanvankelijk werd het gehucht als leengoed beheerd door adellijke families onder auspiciën van het bisdom Chur. De kerkelijke loyaliteit van St. Martin veranderde echter in de loop der tijd: de kerk, ingewijd in 1345 onder het patronaat van St. Vincent, viel na 1528 onder Tersnaus, kreeg in 1776 kortstondig een Duitstalige prebende en viel vervolgens, in 1868, weer onder het geestelijk gezag van Tersnaus. Politiek gezien werd St. Martin in 1878 een zelfstandige gemeente, nadat het al sinds ten minste 1671 als buurtschap van Tersnaus had bestaan. Ondanks zijn bestuurlijke onafhankelijkheid bleef het standvastig landelijk en verzette het zich tegen de elektrificatie die naburige plaatsen bereikte, totdat het in 1972-1973 de laatste Zwitserse gemeente werd die zich aansloot bij het nationale elektriciteitsnet.

De huidige gemeente Vals, na de fusie met St. Martin in 2015, beslaat bijna 176 vierkante kilometer. Ongeveer een derde van dit grondgebied bestaat uit landbouwgrond – met name alpenweiden en weilanden – terwijl dicht bos ongeveer 12 procent beslaat. Nederzettingen beslaan minder dan één procent van het gebied en waterlopen, waaronder gletsjerbeken en het stuwmeer Zervreilasee, vormen iets meer dan twee procent. Onvruchtbaar terrein – bestaande uit rotsachtige hellingen, gletsjers en onvruchtbare vegetatie – domineert meer dan de helft van het gebied, waardoor Vals een van de grootste gemeentelijke oppervlakten van Zwitserland heeft, ongeveer gelijk aan het Vorstendom Liechtenstein.

Gelegen tussen het Duitstalige Safiental in het oosten, het Reto-Romaanstalige Lumnezia in het noorden en het Italiaanstalige Blenio aan de overkant van de Adula-Alpen, met Hinterrhein en Nufenen in het zuiden, vormt Vals een strategisch kruispunt in de Alpen. Toch ligt het dorpscentrum, Vals Platz, verscholen achter twee kloven – één in het noorden, één in het zuiden – waardoor de Valser Rijn stroomt. De toegang is voornamelijk mogelijk via een enkele valleicorridor, geflankeerd door rotswanden die de groei van de nederzetting zowel hebben beschut als beperkt. Binnen deze beperkte kern vertegenwoordigt wonen slechts 0,2 procent van het grondgebruik, terwijl wegen en bijbehorende infrastructuur 0,3 procent uitmaken.

Demografisch gezien heeft Vals een bescheiden groei doorgemaakt – ongeveer 1,4 procent in het afgelopen decennium – waarbij buitenlanders ongeveer 10,8 procent van de inwoners uitmaken. De genderverdeling is vrijwel gelijk en de leeftijdsopbouw laat een gemeenschap zien waarin ongeveer een kwart jonger is dan twintig, een derde tussen de twintig en negenenvijftig jaar oud is en de rest senioren zijn. Het opleidingsniveau is opmerkelijk: meer dan 70 procent van de inwoners tussen de vijfentwintig en vierenzestig jaar heeft een middelbare of hogere opleiding afgerond, een weerspiegeling van Zwitserlands bredere inzet voor hogere beroepsopleidingen en academische opleidingen. Politiek gezien geniet de Christlich Demokratische Volkspartei (CVP) de grootste steun, met twee derde van de kiezers die haar steunden bij de federale verkiezingen van 2007, terwijl de Zwitserse Volkspartei (SVP), de Sociaaldemocratische Partij (SP) en de Freie Demokratische Partei (FDP) respectievelijk achterblijven.

Economisch gezien behoudt de gemeente een gediversifieerde basis. De primaire sector – voornamelijk land- en bosbouw – biedt werk aan ongeveer 23 procent van de beroepsbevolking, verdeeld over zo'n dertig bedrijven, terwijl de secundaire sector, bestaande uit lichte industrie en ambachtelijke handel, ongeveer 29 procent van de werknemers in dienst heeft. De tertiaire sector domineert, met horeca, detailhandel, openbaar bestuur en professionele dienstverlening die bijna de helft van alle werkgelegenheid vertegenwoordigen, een patroon dat zowel stabiliteit als aanpassingsvermogen bevordert. De werkloosheid blijft laag, met iets meer dan één procent, wat deels te danken is aan de veerkracht van thermaal toerisme en de productie van mineraalwater.

De meest gevierde trekpleister van Vals is de thermale spa, Therme Vals, waarvan de kristalheldere baden en hoekige stenen paviljoens getuigen van het mineraalrijke kwartsiet dat lokaal wordt gewonnen. Thermische bronnen trekken al bezoekers sinds het einde van de 19e eeuw, toen hotels ontstonden rond het water van 30 °C; de eerste projecten kenden echter slechts af en toe succes tot de dramatische reconstructie door Peter Zumthor in 1996. Zijn sobere ontwerp, dat gebruikmaakt van zo'n 60.000 platen kwartsiet uit Vals, integreert ondergrondse ruimtes en terrassen in de openlucht, waardoor bezoekers zich kunnen verenigen met zowel de steen als de lucht. Het eigendom van de baden en het aangrenzende hotel werd in december 2012, na langdurig overleg tussen gemeenschapsgroepen en architectenbureaus, overgedragen van gemeentelijk beheer – bedoeld om een ​​faillissement in 1983 te voorkomen – aan particuliere investeerders.

De minerale bron levert ook Valser mineraalwater, gebotteld door Valser Mineralquellen AG, dat de helft van de instroom opvangt, terwijl de resterende stroom de thermale faciliteiten in stand houdt. Elders schittert Valserstein – een lokale granietsoort doordrenkt met mica en veldspaat – in het zonlicht, met zijn glinsterende oppervlak als een herinnering aan de geologische rijkdom van de vallei. Hydrologisch gezien valt er in Vals ongeveer 121 dagen neerslag per jaar, met een gemiddelde van 1185 millimeter vocht: augustus is de natste maand, terwijl januari de droogste is, hoewel er zelfs dan op zo'n twaalf tot dertien dagen neerslag valt.

Seizoensgebonden recreatie reikt verder dan de thermale baden. Het skigebied Vals3000 stijgt van de valleibodem naar de alpiene hoogten nabij de Dachberg. De gondel met acht zitplaatsen en vier liften – waaronder een kinderkabelbaan – bieden toegang tot pistes die tot de hoogste skigebieden van Graubünden behoren. De Zervreilasee, het stuwmeer in de Valser Rijn, trekt daarentegen in de zomer wandelaars en picknickers, terwijl de toegangsweg in de winter dienstdoet als een acht kilometer lange rodelbaan en bij dooi als scooterroute.

Aan de rand van de mogelijkheden staat het ongerealiseerde Tower Hotel-project, dat in maart 2015 werd onthuld door steengroeve-ondernemer Pius Truffer en investeerder Remo Stoffel. Het voorstel, bedoeld als een 381 meter lange schacht met 82 verdiepingen en 107 kamers op een oppervlakte die nauwelijks groter is dan een tennisbaan, leidde tot een levendig debat onder de bewoners – aangewakkerd door de onthullingen van schulden van miljoenen franken – en strandde uiteindelijk toen Stoffel in juli 2019 naar het buitenland verhuisde. Hoewel het werd besproken in architectuurfora en te zien was in de Arte-documentaireserie Vom Bauen in den Bergen, ligt het initiatief nu stil.

Door eeuwen van pastorale arbeid, culturele convergentie en geologische rijkdom heeft Vals een unieke identiteit ontwikkeld: een microkosmos van alpien uithoudingsvermogen, waar Reto-Romaans en Germaans erfgoed samenkomen, waar steen – gehouwen, gebeeldhouwd en geassembleerd – de menselijke aspiratie omlijst, en waar thermaal water vernieuwing blijft bieden. De weilanden en gehuchten getuigen van agrarische traditie; de ​​kuurarchitectuur van avant-gardistische ingetogenheid; de skiliften en rodelbanen van een omhelzing van hoogte, het hele jaar door. Met zijn stenen muren, stromende water en toppen die de hemel doorboren, biedt Vals zowel een archief van menselijk streven als een open uitnodiging aan wie troost zoekt te midden van rots en ether.