Andermatt

Andermatt, een bergdorp en gemeente op 1.437 meter boven zeeniveau, ligt op een centrale positie in het Gotthardmassief en vormt het historische knooppunt van de Zwitserse noord-zuid- en oost-westverbindingen. Het telde in 2020 1.527 inwoners en beslaat een oppervlakte van 62,2 vierkante kilometer. Het ligt ongeveer 28 kilometer ten zuiden van Altdorf, de kantonnale hoofdstad van Uri, en vormt de bron van de rivier de Reuss in de Urseren-vallei.

Andermatt ligt tussen de toppen van de Adula-Alpen en is een landschap van alpenland, waarvan 40,8 procent voor landbouwdoeleinden wordt gebruikt, 5,5 procent bedekt is met bos en 52 procent niet-productief is en wordt gevormd door rivieren, gletsjers en steile hellingen. Deze samenstelling, gemeten in het onderzoek uit 2006, weerspiegelt een vallei die is gevormd door gletsjeractiviteit en eeuwenlang pastoraal gebruik, waarin alpenweiden plaatsmaken voor rotspartijen die te ruig zijn voor vegetatie en waarin smalle corridors de Reuss kanaliseren richting de Schöllenen-kloof, een steile afdaling die het dorp verbindt met Göschenen en uiteindelijk met de Urnersee bij het Vierwoudstrekenmeer.

Vanaf het begin als verbindingsroute tussen oostelijke kantons zoals Graubünden (via de Oberalppas op 2.044 meter) en westelijke regio's, waaronder Wallis (via de Furkapas op 2.436 meter), tot aan de verbinding van Ticino via de Gotthardpas op 2.106 meter, heeft Andermatt sinds het begin van de dertiende eeuw zijn functie als kruispunt van wegen behouden, toen de opening van de Schöllenenroute de Gotthardverbinding officieel maakte. Deze bergpassen - samen met de indrukwekkende Schöllenenkloof met de Teufelsbrücke - hebben het dorp gevormd tot zowel een knooppunt als een bewaker van de Alpentransit.

Archeologisch bewijs duidt op menselijke aanwezigheid in de Urseren-vallei al rond 4000 v.Chr., met neolithische artefacten die getuigen van de vestiging van jagers-verzamelaars. Tijdens de Romeinse overheersing huisvestte de hooggelegen vallei waarschijnlijk Helvetische Keltische stammen, hoewel de fundamenten van het huidige Andermatt terug te voeren zijn op Alemannische Walser-migranten die, op zoek naar weidegronden en toevluchtsoorden op grote hoogte, gehuchten stichtten die zich zouden verenigen rond een bescheiden parochie die in 1203 werd vermeld als "de Prato" en later, in 1290, als "A der Matte".

De band met de benedictijnenabdij van Disentis beheerste het lokale leven eeuwenlang; kerkelijk toezicht bleef bestaan ​​tot 1649, toen de ontluikende Zwitserse Confederatie de geestelijke jurisdictie overdroeg aan burgerlijke handen, wat een weerspiegeling was van bredere verschuivingen in het Zwitserse bestuur. De strategische relevantie van de vallei reikte echter verder dan alleen kerkelijke zaken: op St. Patrick's Day in 1608 zouden Ierse graven die over de Gotthardpas reisden een schat aan goud hebben verloren bij de Duivelsbrug, een incident dat in de lokale overlevering is vereeuwigd als de Verloren Schat van de Gotthardpas, hoewel er geen sporen van zijn teruggevonden.

De topografie van Schöllenen vertelt meer dan alleen een mythe, want in 1799 leidde de Russische generaal Alexander Soevorov troepen door de kloof tijdens zijn Alpenveldtocht; een herdenkingsmonument nabij Andermatt herdenkt de zware oversteek, de gepolijste steen is gegraveerd met herinneringen aan soldaten die de ontberingen van de berg doorstonden. Twee decennia later, van 1818 tot 1831, werd de Gotthardroute geschikt voor postkoetsreizen; als laatste toevluchtsoord voor de top profiteerde Andermatt van een bloeiende kuuroordeconomie, met bezoekers die werden aangetrokken door thermale behandelingen en de belofte van heilzame lucht.

De ingebruikname van de Gotthard-spoortunnel in 1881 bracht een nieuwe structuur aan het verkeer onder de valleibodem, waardoor Andermatts rol als belangrijkste verkeersader in de Alpen verdween. De bouw, die levens eiste onder lokale arbeiders en onrust veroorzaakte die door militaire interventie werd onderdrukt, luidde een tijdperk in waarin treinen het dorp erboven omzeilden. Desondanks paste Andermatt zich aan: in 1885 riep het Zwitserse leger het uit tot garnizoensstad, bouwde ondergrondse commandoposten die ontworpen waren voor veerkracht in oorlogstijd, en vestigde later een trainingscentrum dat nog steeds dienstdoet als militaire trainingslocatie.

In 1946 kwamen er plannen om de Urseren-vallei af te dammen ten behoeve van de aanleg van waterkrachtcentrales. Dit leidde tot hevig verzet, waardoor de ontwikkeling in Andermatt in 1950 werd stilgelegd en het project werd verplaatst naar het aangrenzende Göschenertal. Deze gebeurtenis onderstreept de betrokkenheid van de lokale bevolking bij het behoud van het landschap, ook al werd de vallei geconfronteerd met uitdagingen door de grillen van de natuur, met name in de winters van 1951 en 1975, toen lawines op woonwijken neerdaalden, die schade aanrichtten en levens kostten.

In de jaren dertig ging de economische voorspoed achteruit, omdat het toerisme in de Alpen zich meer op de bestaande resorts richtte. Veel hotels in het Ursental, waaronder die van de familie Müller, eigenaar van het Grand Hotel Bellevue en andere hotels die ooit in de vallei te vinden waren, raakten in onbruik of kregen een andere bestemming. Het Bellevue zelf, dat in de jaren zeventig werd omgebouwd tot appartementen, stond in 1990 leeg en werd vervolgens gecontroleerd gesloopt.

Een heropleving ontstond tegen het einde van de twintigste eeuw, toen Andermatt zich herpositioneerde als alternatief voor luxe skibestemmingen. De ontwikkelingsstrategie omarmde een verbinding tussen de Nätschen-pistes van het dorp en Gemsstock aan de zuidflank, en via de Glacier Express met Sedrun en Disentis, waardoor een onderling verbonden netwerk van resorts ontstond dat het hele jaar door geopend was. De alliantie tussen Andermatt, Sedrun en Disentis, verenigd onder auspiciën van de Matterhorn Gotthard Bahn, weerspiegelt de aspiraties van de 21e eeuw, versterkt door de bereikbaarheid per spoor, waardoor Nätschen verder wordt geïntegreerd met de pistes van de Oberalp – momenteel alleen bereikbaar per trein – en uitgebreide skiroutes worden beloofd.

Deze transformatie ging gepaard met stimuleringsmaatregelen op het gebied van onroerend goed. In 2006 werd Andermatt Swiss Alps bij federaal besluit vrijgesteld van de Lex Koller-beperkingen, waardoor buitenlanders tot 2040 onroerend goed konden verwerven zonder speciale toestemming. Dit maakte een investering van 1,8 miljard Zwitserse frank mogelijk onder leiding van ondernemer Samih Sawiris en trok internationale kopers aan, met name Amerikaanse investeerders. Zij kochten begin 2025 appartementen ter waarde van 14,2 miljoen Zwitserse frank als reactie op geopolitieke onzekerheden in het buitenland.

Demografisch gezien heeft het dorp schommelingen gekend: van 605 inwoners in 1799 tot 1589 in 1970, een krimp tot 1282 in 2000 en een stijging tot 1527 eind 2020. Duits is de voertaal (95,2 procent in 2000), aangevuld met een bescheiden Portugese en Italiaanse gemeenschap, en een tiende van de inwoners heeft de niet-Zwitserse nationaliteit; het opleidingsniveau is hoog, met driekwart van de 25- tot 64-jarigen die een middelbare of hogere opleiding hebben afgerond, en een werkloosheidspercentage van minder dan één procent. Economisch gezien biedt de primaire sector werk aan 51 werknemers in 22 bedrijven, de secundaire sector aan 90 mensen in 13 bedrijven, en de tertiaire sector aan 599 werknemers in 78 bedrijven.

Klimaattechnisch gezien kent Andermatt een subarctisch regime ("dfc" volgens Köppen), met een jaarlijks gemiddelde van 139,4 natte dagen, wat resulteerde in 1.423 millimeter neerslag tussen 1991 en 2020; november registreert de hoogste regenval met 142 millimeter gedurende 11,8 dagen, juni registreert de meest frequente neerslaggebeurtenissen met 13,2 dagen en 131 millimeter, en februari blijft de droogste, met 91 millimeter gedurende 11,4 dagen.

In de winter worden vooral twee skigebieden bezocht: Nätschen, in het noordoosten, dat bereikbaar is per spoor, en Gemsstock in het zuiden. Beide gebieden hebben pistes met liften en afdalingen in de vallei die tot half maart open zijn. Liefhebbers van skiën waarderen de off-piste afdalingen en de diepe sneeuwcondities die kenmerkend zijn voor deze bergen. De strategische plannen voorzien in gezamenlijke skiroutes waarin de afdalingen van Oberalp worden opgenomen.

Op cultureel vlak introduceerde Andermatt een speciaal gebouwde concertzaal. Het was het eerste kunstcentrum dat speciaal voor een bergdorp was ontworpen. De zaal werd geopend onder leiding van Constantinos Carydis, die de leiding had over de Berliner Philharmoniker. Het ontwerp was van Christina Seilern en de financiering kwam van Sawiris. De zaal symboliseert Andermatts ontwikkeling van een knooppunt van openbaar vervoer tot een broedplaats voor kunst uit de Alpen. Het bevestigt tevens de capaciteit van het dorp om in deze bergachtige omgeving voorstellingen van internationaal niveau te organiseren.

Door de tijd heen heeft Andermatt zich door de veranderende stromen van verkeer, conflicten en handel heen gemanoeuvreerd, en daarbij een uitgesproken alpien karakter behouden, zelfs terwijl de economie en maatschappij zich aanpasten aan de moderne eisen. De vallei, doorkruist door oude routes en moderne spoorlijnen, balancerend tussen landbouw en ruig terrein, blijft symbolisch voor Zwitserlands complexe wisselwerking tussen topografie en menselijke activiteit, en nodigt uit tot observatie die verder gaat dan louter toerisme en die het voortbestaan ​​van gemeenschappen op grote hoogte in ogenschouw neemt.