Alhama de Granada

Alhama de Granada, een gemeente met 5657 inwoners volgens de volkstelling van het Instituto Nacional de Estadística in 2024, ligt zo'n vijftig kilometer ten zuidwesten van de stad Granada in de provincie Granada in Andalusië. Gelegen aan de steile oevers van de rivier de Alhama en grenzend aan de glooiende uitlopers van het natuurpark Sierras de Tejeda, Almijara en Alhama, beslaat de stad een bescheiden gebied dat rivierkloven en terrasvormige olijfgaarden overbrugt. De naamgeving, afgeleid van het Arabische al-hammah ("het bad"), verwijst naar de warmwaterbronnen die al sinds de oudheid menselijke aanwezigheid ondersteunen.

Al sinds minstens de eerste eeuw na Christus, toen Romeinse ingenieurs thermische uitwasemingen in metselwerk beklede baden leidden, trekken de zwavelhoudende wateren van Alhama reizigers aan op zoek naar helende hydrotherapie. Archeologische overblijfselen getuigen van de bouwmethoden die de Romeinse legioenen prefereerden – funderingen van opus caementicium met daarboven lage tongewelven – terwijl latere Andalusische architecten, in de Almohadenstijl van de twaalfde eeuw, hoefijzerbogen op deze resten aanbrachten en zo een badhuis creëerden waarvan het gewelfde dak doorboord is door stervormige oculi die stralen van wisselend daglicht binnenlaten. Onder dit dak borrelt de bron, die al lang bekend was bij de Romeinen, nog steeds met een constante temperatuur van 47 graden Celsius. De warmte zou reumatische aandoeningen en spijsverteringsstoornissen verzachten. Een secundaire bron werd pas in 1884 ontdekt na een verwoestende aardbeving waarvan het epicentrum gevaarlijk dicht bij de stad lag. Deze bron ontspringt slechts enkele meters van de oorspronkelijke uitstroom en is een geologisch bewijs van de tektonische onrust die de topografie van Andalusië heeft gevormd.

In de vijftiende eeuw, toen de Nasriden-dynastie haar heerschappij over het koninkrijk Granada consolideerde, nam Alhama een strategische positie in aan de belangrijkste verkeersader die Málaga met de hoofdstad van het koninkrijk verbond. De lokale historicus Salvador Raya Retamero betwist in zijn monografie Reseña histórica de los baños termales de la muy noble y leal ciudad de Alhama de Granada de al lang bestaande toeschrijving van deze bouwwerken aan Moorse opdrachtgevers; in plaats daarvan voert hij documentair en stratigrafisch bewijs aan om hun Romeinse voorgeschiedenis te bevestigen, terwijl hij de mudejar-ambachtslieden erkent die het thermale complex hebben bewaard en uitgebreid. De inname van de stad door de troepen van de katholieke vorsten in 1482 – een gebeurtenis die de beruchte klaagzang "¡Ay de mi Alhama!" veroorzaakte, uitgesproken door sultan Abu l-Hasan Ali toen hij van het verlies hoorde – werd in het Spaanse vocabulaire opgenomen als een klaagzang van onherstelbare spijt. De val, beschreven met sombere lyriek in Tariq Ali's roman Shadows of the Pomegranate Tree, voorspelde de inkrimping van het Nasridenrijk en luidde een ontluikend christelijk tijdperk in onder koninklijke bescherming.

De schok van de verovering deed echter niets af aan de identiteit van de stad; de warmwaterbronnen bleven gasten lokken, ongeacht hun religieuze achtergrond. In de loop der eeuwen lieten de katholieke vorsten in 1505 de gotisch-renaissance Iglesia Mayor de la Encarnación bouwen, bovenop de plek waar voorheen de congregatiemoskee stond. De gevel werd toegeschreven aan Enrique Egas en het gewelfde interieur weergalmde van de gebedswoorden die de oproep tot gebed verdrongen. Weldoeners uit de Renaissance schonken bovendien geld aan het Hospital de la Reina – gebouwd op de residentie van de laatste Alhama qāḍī – dat met zijn cassetteplafonds en hosanna's voor christelijke liefdadigheid medische hulp verving voor juridisch advies en nu een centrum voor ambachtelijk werk herbergt. Vlakbij fontein Caño Wamba, gebouwd in 1533, spuit nog steeds kristalhelder water onder zijn gebeeldhouwde pilasters; Fragmenten van de middeleeuwse synagoge zijn nog steeds te vinden in de Gemeenschappelijke Graanschuur, waar pakhuizen voor graan en peulvruchten herinneren aan de agrarische geschiedenis van de stad.

Alhama's verhaal bevat nog meer bijzondere hoofdstukken. Eleno de Céspedes, geboren in slavernij aan de oever van de rivier in 1545 of 1546, zou haar – of misschien hun – afkomst overstijgen en uitgroeien tot een van de eerste vrouwelijke chirurgen van Spanje, en mogelijk de eerste in Europa, die steensneden en verloskundige ingrepen uitvoerde in een tijd waarin medische faculteiten vrouwen uitsloten van formele inschrijving. Eleno's leven, omgeven door juridische petities en persoonlijke getuigenissen, werpt licht op genderverschillen en de doorlaatbaarheid van sociale grenzen in het zestiende-eeuwse Andalusië.

De catastrofe van de Andalusische aardbeving van 1884 eiste echter een zwaardere tol dan welke middeleeuwse belegering dan ook. Verslagen uit die tijd in El Defensor de Granada telden 463 doden en 473 gewonden in Alhama; latere opgravingen van ingestorte woningen suggereerden dat deze cijfers het werkelijke verlies aan mensenlevens onderschatten. Meer dan zeventig procent van de stenen woningen van de stad stortte in, terwijl nog eens vijftien procent ernstig beschadigd was. De bovenste gedeelten, waar nieuwere villa's zich vastklampten aan de rand van de arroyo, kregen de zwaarste klappen te verduren; de middeleeuwse kern daarentegen – de lager gelegen straten uitgehouwen in de oudere rotsbodem – bleef relatief intact. Na deze verwoesting ontstond de pas ontdekte warmwaterbron, een toevallig geschenk te midden van de verwoesting.

Gedurende de twintigste eeuw fluctueerden de gemeentegrenzen van Alhama met de administratieve annexatie van Ventas de Zafarraya in 1975, een wet die de jurisdictie uitbreidde naar de hoger gelegen bergruggen en een exclave met afgezonderde weilanden omvatte. Tegenwoordig omvat de gemeente niet alleen de oude stad – nu aangewezen als historisch-artistieke locatie – maar ook de gehuchten Buenavista, Pilas de Algaida en het district Ventas, de laatste twee verenigd tot een autonome lokale entiteit. Deze afhankelijkheden spreiden zich uit over een onregelmatige omtrek en grenzen aan maar liefst veertien aangrenzende gemeenten – waaronder Loja in het noorden, Arenas del Rey in het zuiden en Canillas de Aceituno in de provincie Málaga – waardoorheen de rivieren Merchán (of Alhama), Cacín, Cebollón en Madre kronkelend stromen.

Landbouw is al lange tijd de basis van de economie van Alhama: graanteelt, olijfgaarden en peulvruchtenvelden – met name kikkererwten – vormen een mozaïek van oker en smaragdgroen op de helling; trekkuddes schapen en geiten trekken over oude veedrijverswegen en voorzien de regio van kaas en wol. De laatste decennia heeft het toerisme echter een steeds grotere rol gespeeld. De thermale spa – gelegen op ongeveer twee kilometer van de stadskern, bovenop Romeinse fundamenten – biedt hydrotherapiebehandelingen aan die gasten uit heel Europa trekken; in 2007 telde de accommodatie 403 hotelbedden en 104 slaapplaatsen in hostels, een aantal dat sindsdien is toegenomen door de ombouw van traditionele cortijo's tot pensions. Immigranten, die iets meer dan tien procent van de bevolking vertegenwoordigen en voornamelijk uit Marokko komen, verlevendigen de commerciële sector van de stad en zorgen voor een overvloed aan cafés, bars en winkels, met een vleugje meertalige beheersing.

Bezoekers komen op verschillende manieren in Alhama terecht: vier keer per dag rijdt er een bus vanuit de stad naar Granada, aangevuld met diensten vanuit Torre del Mar en Vélez-Málaga aan de Costa del Sol; autohuur op de luchthaven van Málaga biedt een schilderachtige rit van anderhalf uur over de A-7, terwijl wie vanaf de luchthaven van Granada vertrekt de A-44 in minder dan een uur kan afleggen. Bij aankomst is er behalve de thermale baden weinig te doen: visboeren, slagers en verdulerías vullen de ochtendmarkten, waar op vrijdag een drukke verzameling kraampjes verse producten, ambachtelijke honing, geperste olijfolie en lokaal gevinifieerde wijnen aanbiedt. 's Middags bieden tavernes een "menu del día" aan, een driegangenlunch – vaak vergezeld van pan en een vino tinto – voor een bescheiden prijs; zoals gebruikelijk in Granada wordt bij elk drankje een tapa geserveerd, een klein gerechtje met salmorejo, gegrilde sardines of hamkroketten.

De feestkalender onderstreept de culturele vitaliteit van Alhama: op 5 januari paraderen de Drie Koningen door smalle steegjes en gooien snoepjes naar kinderen beneden; op 2 februari roept de middeleeuwse Candelaria de stadsbewoners op naar kleine brandstapels, waar bekers wijn in klamme handpalmen worden gedrukt; later die maand brengt een wijnfestival de pleinen tot leven, gevolgd door twee weekenden carnaval, waarin satirische praalwagens en gemaskerde feestvierders de vooravond van de vastentijd aankondigen. Semana Santa-processies slingeren door de oude wijk, hun boetelingen gehuld in boetegewaden en met pasos die Christus' lijden uitbeelden. De zomer ontvouwt zich met een reeks gratis culturele evenementen – kamermuziekconcerten in binnenplaatsen, openluchtfilmvertoningen tegen de muren van het fort – en twee feria's, in juni om de komst van het warme seizoen aan te kondigen en in september om het einde ervan te vieren. De gemeentelijke sportfaciliteiten, waaronder een buitenzwembad dat geopend is van juni tot en met september, zijn bedoeld voor zwemmers. In zonnige ruimtes worden yogasessies gehouden onder leiding van instructeurs zoals Sami van Asura Yoga.

Buiten het kuuroord lonkt het avontuur: begeleide fietstochten vertrekken vanuit Calle Salmerones onder auspiciën van Cycling Country Bike Tours; wandelaars volgen wandelpaden langs de rand van de kloof en staan ​​even stil om de bijna steile helling van de Alhama-kloof te bewonderen; ruiterexcursies doorkruisen bergpaden, en motorsportliefhebbers kunnen quads of gokarts huren in nabijgelegen lussen. Kajakkers en windsurfers bezoeken vaak de zandstranden van de Embalse de los Bermajales – een stuwmeer aangelegd tussen 1947 en 1954 in Arenas del Rey – waarvan de waterkrachtcentrale een kalm bassin vormt, omringd door populieren en zwarte dennen. In de winter stijgen de hellingen van de Sierra Nevada binnen anderhalf uur met de auto, terwijl zomerse dagtrips kustuitstapjes mogelijk maken naar de Costa Tropical, de beroemde grotten van Nerja of de baaien van de Middellandse Zee.

Erfgoedmonumenten accentueren de structuur van de gemeente: de Romeinse brug over de Alhama-rivier is nog steeds dagelijks in gebruik, met bogen die een vervlogen tijdperk weerspiegelen; de baden in het Balneario, bereikbaar via een pad onder de gotische steunberen van de Iglesia Mayor, behouden de originele Almohadengewelven die de warmwaterbronnen omhullen; de Kerk van Carmen, met haar zestiende-eeuwse renaissanceschip en barok stucwerk, getuigt van de esthetiek van de Contrareformatie; overblijfselen van het Huis van de Inquisitie – nu beperkt tot de Isabellijn-gotische voorgevel – staan ​​stil naast het Klooster van San Diego, waarvan de kruisgang ooit onderdak bood aan kapucijner monniken. De Hermitage van Los Remedios staat aan de rand van de stad, aan de rand van Granada; de middeleeuwse kerkers bevinden zich onder de donjon van het kasteel, die in de negentiende eeuw werd gereconstrueerd en alleen toegankelijk is voor architectuurwetenschappers; en fonteinen zoals de Pilaar van Karel V of de Pilaar van San Diego sieren openbare pleinen met hun gebeeldhouwde mascarons.

In zijn topografie van ravijn en plateau, in zijn palimpsest van Romeinse, islamitische en christelijke bouwwerken, en in zijn menselijk tapijt – geweven door boeren, migranten en kuurgangers – blijft Alhama de Granada bestaan ​​als een microkosmos van Andalusië's longue durée. Het thermale water blijft helend, de feesten blijven verbinden en de vergezichten – ononderbroken uitzichten op de met sneeuw bedekte toppen van de Sierra Nevada – blijven inspirerend voor degenen die over de kasseien lopen of op de zonovergoten pleinen vertoeven. Hier, waar geologische omwentelingen zowel verwoesting hebben aangericht als nieuwe bronnen hebben onthuld, blijft de dialoog tussen verleden en heden hoorbaar in elke boog, in elke borrelende poel, en in de naam die al een half millennium weerklinkt: Alhama.