Alhama de Aragón

Alhama de Aragón, gelegen op het kruispunt van geschiedenis en hydrothermale overvloed, is een kuuroord van 31,11 vierkante kilometer in de provincie Zaragoza, Aragon, Spanje. De stad ligt aan de rustig stromende rivier de Jalón, een zijrivier van de Ebro, en heeft het hele jaar door een bevolking van ongeveer 925 inwoners (INE 2024) op een hoogte van 664 meter boven zeeniveau.

De oorsprong van Alhama de Aragón gaat terug tot de oudheid, toen de Romeinen, aangetrokken door de geneeskrachtige werking van de thermale bronnen, de nederzetting Aquae Bilbilitanorum noemden ter ere van het nabijgelegen Augusta Bilbilis (het huidige Calatayud). Nog vóór die benaming verwees Martialis, de dichter uit Bilbilit, naar de pre-Romeinse Congedus in een vers dat zowel het metamorfe gesteente van het gebied als de warmte van het water vastlegde; zijn regels roepen "de warme Congedus" en "de kalme meren van de nimfen" op, waarmee hij het nageslacht een glimp gaf van een regio waarvan de thermische eigenschappen haar roem millennia lang zouden veiligstellen (Martialis, Epigrammen). Tijdens het Romeinse Rijk werd de plaats van de enclave op het keizerlijke wegennet vastgelegd in de Antonijnse Route (A-25), en negentiende-eeuwse waarnemers zoals Cea Bermúdez meldden overblijfselen van Romeinse badhuizen. Dit versterkte de conclusie dat deze enclave een belangrijke rol speelde in het netwerk van kuuroorden dat het Iberisch Schiereiland bezaaide.

Na de val van Rome doopten de Arabische bewakers van de stad de stad om tot Al-Hammam, "de baden", een bewijs van de ononderbroken centrale ligging van haar bronnen. De Baño del Moro en de Baño de la Mora – twee uit de rotsen gehouwen baden waaruit nog steeds thermaal water stroomt – leven voort als levende relikwieën uit die tijd. In 1070 veroverde Rodrigo Díaz de Vivar, "El Cid Campeador", het fort kortstondig van de Moorse overheersing; deze episode is vereeuwigd in het Gedicht van My Cid, waarin de tocht van de held "voor Alhama" wordt beschreven terwijl hij de kloof afdaalt. Toch kwam de stad weer in Moorse handen tot de herovering door Alfonso I van Aragon in 1122. Daarna, gedurende meer dan twee eeuwen, schommelde Alhama de Aragón tussen de kronen van Castilië en Aragon – met name tijdens de Oorlog van de Twee Pedros (1361-1366) en door langdurige dynastieke conflicten – voordat het in 1457 definitief werd opgenomen in de Kroon van Aragon.

De zeventiende eeuw schonk Alhama de Aragón zijn belangrijkste kerkelijke monument, de Geboortekerk van Onze-Lieve-Vrouw, een barok gebouw, opgetrokken uit adobebaksteen en later uitgebreid in 1714. De toren met vierkante planken, uitgevoerd in mudéjarstijl met natuursteen aan de basis en baksteen erboven, domineert een enkel schip geflankeerd door kapellen tussen luchtbogen; lunetten accentueren het gewelf, terwijl het transept culmineert in een halfronde koepel versierd met pleisterwerk in de mudéjartraditie – een samensmelting van gotiek en islamitische decoratieve kunst die de identiteit van de stad als grensgebied uitstraalt.

Het kasteel, gelegen op de Serratilla-heuvel aan de rand van de stad, is bescheiden van omvang, maar rijk aan gelaagde chronologie. De ovaalvormige omheining, aangepast aan het rotsachtige terrein, bewaart alleen de centrale donjon en fragmenten van de verdedigingslinie. Middeleeuwse bouwfasen gaan terug tot de twaalfde eeuw, terwijl de overgebleven toren waarschijnlijk een veertiende-eeuwse toevoeging is – een tastbaar bewijs van de militaire eisen die het leven aan de grens tussen het christelijke en het islamitische rijk kenmerkten.

In de negentiende eeuw werd de enorme belofte van de warmwaterbronnen van Alhama commercieel benut, een ontwikkeling die Pascual Madoz in zijn Geografisch-Statistisch-Historisch Woordenboek van Spanje uit 1845 beschreef. Hij noteerde "dertig of veertig" minerale bronnen, die elk via bronzen buizen in gemeenschappelijke bassins uitmondden, en noteerde de 120 huizen van de stad, gelegen langs twee hoofdstraten en drie pleinen. Madoz beschreef ook de catastrofale overstroming van oktober 1842, toen de Jalón twee dagen lang bijna 3,5 meter boven de oevers uitstak, een gebeurtenis die zowel de gevoeligheid van de stad voor rivieren als haar vastberaden inwoners onderstreepte.

De spoorverbinding met regionale knooppunten – Arcos de Jalón en Calatayud – is gelijktijdig met het groeiende spoorwegnet van Spanje ontstaan; in Calatayud kunnen passagiers overstappen op de hogesnelheidstreinen AVE naar Madrid of Barcelona. De toegang tot de weg loopt via de snelweg Nordeste tussen kilometermarkering 206 en 208, met een omweg vanaf de N-II naar het kuuroord Termas Pallarés. Doordeweeks is er een busverbinding tussen Calatayud en Alhama, wat de voortdurende integratie van de stad in het vervoersnetwerk van Aragón onderstreept.

Het thermale erfgoed blijft bewaard in Balneario Termas Pallarés, waar een uniek openluchtmeer van bijna twee hectare een constante temperatuur van 34 °C handhaaft gedurende het hele seizoen; de kristalheldere uitgestrektheid – compleet met twee eilanden – is het resultaat van tektonische breuken die ondergrondse warmte naar de Jalón-vallei kanaliseren. Binnen de gemeente zijn vier balneario's actief die therapeutische onderdompeling bieden in water verrijkt met bicarbonaat, calcium, stikstof, arseen en, dankzij natuurlijke vervalprocessen, een lage radioactiviteitsconcentratie. Volgens de lokale overlevering hebben deze bronnen een helende werking die verder reikt dan musculoskeletale aandoeningen, maar ook ademhalings- en dermatologische aandoeningen.

Landbouw blijft een aanvullende pijler van de economie van Alhama. Vruchtbare boomgaarden leveren appels en talloze soorten fruit op, terwijl wijngaarden bijdragen aan de legendarische Denominación de Origen Calatayud, met name door de wijnen die worden verbouwd op de nabijgelegen landgoederen Bodegas Langa en Cariñena. Akkerbouwgronden produceren tarwe, wat de basis vormt voor traditionele gerechten zoals migas – broodkruimels gebakken met knoflook en varkensspek – en ternasco a la pastora, waarbij jong lamsvlees wordt gestoofd met herfstkruiden. Kabeljauw – plaatselijk bekend als bacalao zaragozano – wordt gestoofd met aardappelen in een hartige bereiding die symbool staat voor de culinaire vindingrijkheid van Aragon. Banketbakkers maken adoquines, tortas escaldadas en almojábanas, maar geen enkele kan tippen aan de baturro-koekjes, knapperig en subtiel zoet, die het culinaire handelsmerk van de stad vormen.

De industriële diversificatie kwam aan het einde van de twintigste eeuw op gang met de oprichting van ZALUX, een fabrikant van waterdichte armaturen die zich sinds 2012 ook op ledtechnologie richt. ZALUX, met bijna driehonderd medewerkers, exporteert naar meer dan tachtig landen als onderdeel van de Duitse TRILUX Group, en combineert zo Alhama's ambachtelijke verleden met geavanceerde productie. Toch staat aardewerk – ooit het meest eerbiedwaardige ambacht van de stad – op de rand van uitsterven, afhankelijk van de impuls van een nieuwe generatie om de draaibare potten en glanzende glazuren in stand te houden.

De omgeving van Alhama de Aragón beloont de nieuwsgierige reiziger verder. In het zuidwesten, op zo'n 25 kilometer afstand, ligt de cisterciënzerabdij Monasterio de Piedra, te midden van watertuinen, doorsneden door watervallen en spelonkachtige grotten. In het noordoosten, op zo'n 35 kilometer afstand, ligt Calatayud, dat zich onderscheidt door zijn mudejarkerktorens – een architectonische dialoog tussen christelijke vormen en islamitische ornamenten die de stilistische wisselwerking in Alhama zelf weerspiegelt. Daarachter onthult de Romeinse stad Medinaceli haar middeleeuwse muren en kasteel, en het klooster van Santa María de Huerta getuigt van de evolutie van de middeleeuwse kerkelijke architectuur.

In 1957 vormde Alhama de Aragón de setting voor Luis García Berlanga's film Los jueves, milagro, met Richard Basehart in de hoofdrol; onder de naam Fuentecilla organiseerden lokale ondernemers wekelijkse verschijningen van San Dimas om het kuuroordbezoek nieuw leven in te blazen. Deze filmische episode onderstreept de eeuwige afhankelijkheid van de stad van haar bronnen en de ondernemende geest van haar inwoners. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog werd de stad snel bezet door nationalistische troepen, en in de Tweede Wereldoorlog werden geallieerde piloten en ontsnapte krijgsgevangenen tijdelijk binnen de grenzen van de stad geïnterneerd, een hoofdstuk dat getuigt van Alhama's geopolitieke scharnierpunt aan de zuidelijke periferie van Europa.

Tegenwoordig presenteert Alhama de Aragón zich als een levend palimpsest, waar Romeinse steen, Moors metselwerk en barok stucwerk vreedzaam samenleven te midden van boomgaarden en balneario's. De straten – smal, kronkelig en schaduwrijk door platanen – tonen fraaie voorbeelden van volksarchitectuur, waaronder het stadhuis met zijn eclectische gevel van twee verdiepingen, symmetrisch op een centraal gedeelte met drie halfronde bogen op de begane grond na. Bezoekers voelen de loop van de tijdperken in elke fontein en in elk gevelbeeld; elk element draagt ​​bij aan een meeslepend tafereel waarin het thermale water van de stad de eeuwige levensader blijft.

Zo blijft Alhama de Aragón voortbestaan ​​als een unieke plek voor thermische cultuur en plattelandsindustrie, waar de continuïteit van de geschiedenis niet alleen wordt gemeten in de stenen van het fort en de kerk, maar ook in de waterstromen die de migraties, conflicten en aspiraties van de mensheid hebben gedragen. Van de eerste verwijzing van de dichter naar de warme bronnen van Congedus tot de ambachtslieden die klei- en metaalmolens vormgeven in moderne fabrieken, de identiteit van de stad verenigt zich rond de elementaire ontmoeting van aarde, vuur en water. Hier, in het hart van Aragón, vindt men een nederzetting waarvan de betekenis noch overdrijving noch gekunsteldheid is, maar eerder het onwrikbare bewijs van een gemeenschap die in stand wordt gehouden door de bronnen die in de naam zelf voorkomen.