Žilina

Žilina, gelegen aan de samenvloeiing van de rivieren Váh, Kysuca en Rajčanka in het noordwesten van Slowakije, beslaat een oppervlakte van tachtig vierkante kilometer en wordt omsloten door de bergketens Malá Fatra, Súľovské vrchy, Javorníky en Kysucká vrchovina. Het ligt op een hoogte van 342 meter boven zeeniveau en op ongeveer 170 kilometer van Bratislava, in de buurt van de Tsjechische en Poolse grens. Het is de vierde grootste gemeente van het land, met 80.020 inwoners op 31 oktober 2024. Het is tevens de administratieve zetel van zowel de regio als het district Žilina, een cruciaal industrieel centrum en de belangrijkste stedelijke agglomeratie aan de Váh, waarvan de historische en culturele weerklank de bijnaam "parel aan de Váh" heeft opgeleverd.

Van de paleolithische nederzettingen die terug te voeren zijn tot circa 20.000 v.Chr., tot de migratiestroom van Slavische stammen in de vijfde eeuw, heeft het terrein van Žilina getuigenis afgelegd van opeenvolgende lagen van menselijke activiteit; het was echter in de middeleeuwse opkomst – voor het eerst gedocumenteerd in 1208 als terra de Selinan – dat de burgerlijke identiteit van de stad zich kristalliseerde. Tegen het begin van de veertiende eeuw was de plaats uitgegroeid tot een stad, haar status werd in 1321 door koning Karel I verheven tot vrije koninklijke borough en verder gedefinieerd in 1381 toen het Privilegium pro Slavis van koning Lodewijk I de gelijke vertegenwoordiging van Slavische en Duitse burgers in de gemeenteraad garandeerde. De grote brand van 1431, veroorzaakt door Hussieteninvallen, markeerde een moment van verwoesting, maar het vermogen van de nederzetting tot vernieuwing bleek blijvend.

In de zeventiende eeuw groeide Žilina uit tot een centrum van handel, vakmanschap en wetenschap; barokke invloeden bepaalden de skyline door de bouw van kloosters, kerken en het versterkte Budatínkasteel. Tijdens de revolutionaire ijver van 1848 behaalden Slowaakse vrijwilligers binnen de Habsburgse militaire structuur een tactische overwinning op Hongaarse honved- en gardistische detachementen in de omgeving, een symbool van de complexe politieke verhoudingen in de regio. De komst van spoorverbindingen in de tweede helft van de negentiende eeuw – geïllustreerd door de voltooiing van de Kassa-Oderberglijn in 1872 en de verbinding met Bratislava in 1883 – bracht een industriële bloei teweeg: de oprichting van de Sloveense textielfabriek in 1891 en de ingebruikname van de chemische fabriek in Považie in 1892 luidden de integratie van de stad in bredere productie- en handelsnetwerken in.

Met de ontbinding van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk eind oktober 1918 kwam Žilina naar voren als een van de eerste gemeenten die haar steun betuigde aan de Martin-declaratie, en was zij tot maart van het volgende jaar gastheer van de ontluikende Slowaakse voorlopige regering; twee decennia later, in de hartverscheurende nasleep van het Verdrag van München, werd de stad het toneel van de proclamatie van de Slowaakse autonomie binnen de Tsjechoslowaakse republiek. De oorlogstijd was ook getuige van de deportatie van tienduizenden Joodse inwoners – een somber hoofdstuk tegen de achtergrond van de bredere tragedie van de Holocaust in Slowakije. De bevrijding kwam op 30 april 1945, toen Tsjechoslowaakse en Sovjettroepen van het Vierde Oekraïense Front de stad heroverden en haar teruggaven aan Tsjechoslowaakse soevereiniteit. In de naoorlogse decennia vond de uitbreiding van productiefaciliteiten, onderwijsinstellingen en woonwijken plaats; Nadat Žilina van 1949 tot 1960 de hoofdstad van de regio was, nam ze deze rol weer op zich met de heroprichting van de regio Žilina in 1996.

In zijn huidige vorm is Žilina het derde belangrijkste industriële centrum van Slowakije en huisvest het de Žilinská univerzita – opgericht in 1953 – waarvan de wetenschappelijke nadruk de jarenlange betrokkenheid van de stad bij technisch en beroepsonderwijs weerspiegelt. Sinds de politieke transformaties van 1990 heeft de historische kern een uitgebreide restauratie ondergaan en in 1994 introduceerde de stad trolleybusdiensten, aangevuld in maart 2019 met het BikeKIA-fietsennetwerk met twintig stations en 120 fietsen.

Klimaattechnisch gezien bevindt Žilina zich in de noordelijke gematigde zone met een continentaal regime, met jaarlijkse schommelingen variërend van warme zomers (wanneer de gemiddelde temperatuur in juli 18 °C bedraagt) tot wintermaanden met gemiddelden van -4 °C in januari, een sneeuwbedekking die zo'n zestig tot tachtig dagen aanhoudt en een jaarlijkse neerslag van 600 tot 700 mm, geconcentreerd in de vroege zomer.

Demografisch gezien telde de stad zelf in september 2020 82.664 inwoners, waarbij de bredere stedelijke gebieden goed waren voor 108.114 inwoners en het grootstedelijk gebied 159.729 personen omvatte. Volgens de volkstelling van 2001 bestond de bevolking voor 96,9 procent uit Slowaakse minderheden, naast Tsjechen, Roma, Hongaren en Moravische minderheden. De religieuze verdeling bestond voornamelijk uit rooms-katholieken (74,9 procent), niet-religieuzen (16,7 procent) en lutheranen (3,7 procent).

Het economische plaatje wordt gekenmerkt door een gediversifieerde industriële basis, verankerd door de aanzienlijke investering van Kia Motors – de Slowaakse fabriek, geopend in 2006, had in 2009 een jaarlijkse productie van 300.000 voertuigen bereikt en bood werk aan zo'n 3.000 werknemers, met een directe kapitaalinjectie van meer dan 1,5 miljard dollar – en produceert modellen zoals de Cee'd, Sportage en Hyundai ix35. De fabriek breidt zich momenteel uit naar de productie van verbrandingsmotoren in samenwerking met Hyundai's Tsjechische vestiging in Nošovice. Het bouw- en transportbedrijf Váhostav geniet lokale bekendheid, terwijl de chemische sector wordt vertegenwoordigd door Považské chemické závody en papierfabrikant Tento; het wereldwijde technologieconglomeraat Siemens heeft een centrum voor mobiliteitstechniek in de stad.

Cultureel en architectonisch gezien strekt het historische centrum – aangewezen als stadsmonument – ​​zich uit vanaf de arcaden van Mariánske námestie, waar 106 gewelfde gangen 44 burgerhuizen omlijsten en de vergezichten worden gedomineerd door de Sint-Paulus de Apostelkerk, het voormalige raadsgebouw en een barok Mariabeeld. Vlakbij ligt de sacrale Kerk van de Heilige Drie-eenheid, gebouwd rond 1400 en in februari 2008 verheven tot kathedraal voor het bisdom Žilina. Aan de rand ervan, de Sint-Stefanus de Koningkerk – daterend uit het begin van de dertiende eeuw en een van de oudste romaanse heiligdommen van Slowakije – herbergt fresco's die rond 1950 door Mojmír Vlkoláček zijn ontdekt, waardoor het een geliefde locatie was voor huwelijksceremonies. In het nabijgelegen Budatínkasteel is het Považiemuseum gevestigd, met collecties die het historische handwerk van de streek tonen. De houten Sint-Joriskerk in Trnové behoort tot de zeldzame voorbeelden van Karpatisch kerkelijk houtsnijwerk buiten het noordoosten van het land. De voormalige orthodoxe synagoge en de Nieuwe Synagoge, die nu een culturele functie hebben, getuigen van de ooit levendige Joodse gemeenschap in de stad.

De strategische ligging van Žilina heeft de stad lange tijd tot een knooppunt van routes over land gemaakt: al in 1364 gaf koning Lodewijk I opdracht tot een wegverbinding tussen Košice en de Považie, en in documenten uit 1438 wordt de eerste brug over de Váh bij Budatín vermeld. Tegenwoordig wordt de stad doorkruist door drie transnationale snelwegen – de E 50, de E 75 en de E 442 – die samenkomen via een ringweg die zwaar verkeer van de stadskern wegleidt. De snelweg D1 loopt in het zuidwesten van de stad en loopt van Bratislava richting Košice met een toevoer naar Lietaská Lúčka. De D3, voltooid in 2017, loopt in noordwestelijke richting richting Čadca en Polen, aangevuld met stedelijke verbindingen naar beide hoofdwegen.

De spoorverbinding weerspiegelt de blijvende rol van Žilina in het continentale openbaar vervoer, aangezien het spoorwegknooppunt de Pan-Europese Corridor V kruist en snelle diensten op de as Bratislava-Košice ondersteunt, bediend door de lijnen 120, 126, 127 en 180. Het nabijgelegen vliegveld Dolný Hričov, operationeel sinds 1975 met een landingsbaan van 1200 meter, biedt plaats aan universitaire opleidingen en privé-luchtvaart, hoewel er geen geregelde commerciële dienst is.

Voor de bezoeker die Žilina binnenkomt, ontvouwt het historische gebied zich direct voor het station: de Národná-straat – de belangrijkste winkelstraat – leidt naar het Andrej Hlinka-plein, waar de twee torenspitsen van de Kathedraal van de Heilige Drie-eenheid en de klokkentoren strak afsteken tegen de balustrade van het stadstheater; van daaruit beklimt men de Farské Schody-trap, slingert door een smal straatje en komt uit op de arcadenpromenade van Mariánske Námestie. Deze route vormt een essentiële introductie, waarna de dappere bezoeker noordwestwaarts kan afreizen naar de kruising van de J.M. Hurbana- en Kuzmányho-straat, waar het Rosenfeldpaleis, de Nieuwe Synagoge en het Katholieke Huis op bewondering wachten.

Naast het middeleeuwse en barokke erfgoed beschikt Žilina over een aanzienlijk corpus functionalistische architectuur dat dateert uit de Eerste Tsjechoslowaakse Republiek: Peter Behrens' Nieuwe Synagoge belichaamt de geometrische soberheid van deze stijl; MM Harmincs Lutherse Kerk is een voorbeeld van de nadruk op vorm en materialiteit; en het treinstation en de markthal illustreren verder de omarming van modernistische principes door de stad in het begin van de twintigste eeuw. Samen benadrukken deze gebouwen het veelzijdige karakter van Žilina – een plek waar rivieren samenkomen en geschiedenissen elkaar kruisen, waar industriële kracht en cultureel erfgoed samensmelten in een landschap dat tegelijk elementair en stedelijk is.