Mataruška Banja

Mataruška Banja, een bescheiden kuuroord met 2950 inwoners volgens de volkstelling van 2011, ligt 9 kilometer ten zuiden van Kraljevo in Centraal-Servië, aan de rechteroever van de rivier de Ibar en ongeveer 180 kilometer van Belgrado. Gelegen op 211 meter boven zeeniveau, in het zuidwesten van de uitgestrekte Kraljevo-vallei, beslaat het een zacht glooiend uiterwaard, omgeven door de beboste uitlopers van de Stolovi-, Troglava- en Čemerna-bergen. Deze unieke samenvloeiing van riviervlaktes en oprijzende hooglanden bepaalt zowel de uitgestrektheid als de uitzonderlijke luchtkwaliteit en vormt de basis voor een kuuroordtraditie die al meer dan een eeuw bezoekers trekt.

De contouren van het landschap van Mataruška Banja vormen meer dan alleen het landschap; ze bevorderen een microklimaat dat subtiel afwijkt van dat van het nabijgelegen Kraljevo. Genesteld tegen de beboste littekens van Stolovi, ervaart de spa gematigde, licht continentale omstandigheden, met een paar graden lagere temperaturen en een verhoogde luchtvochtigheid onder het bladerdak. Een zachte westenwind heerst, maar stormachtige winden dringen zelden door in deze beschutte vallei. Regen valt er op zo'n 125 dagen per jaar, met name in de vruchtbare maanden mei en november. Onder deze milde atmosfeer vinden herstellenden en mensen met een zwakke gezondheid verlichting in de rustige, schone lucht, een bron die net zo essentieel is voor herstel als de bronnen zelf.

Het geologische verhaal van deze plek is grotendeels gebaseerd op het meest opvallende kenmerk: een vijftien hectare groot "stenen bos" ontstaan ​​uit paleolithisch verkalkt hout. Verspreid over de uiterwaarden vormen deze gefossiliseerde stammen en wortelstelsels stille getuigen van een eeuwenoud tijdperk, waarvan de silicarijke afzettingen in de loop van een miljoen jaar zijn gestold. Vergelijkbare vindplaatsen zijn er wereldwijd slechts enkele tientallen en in Europa slechts vijf, waardoor dit natuurmuseum een ​​van de zeldzaamste overblijfselen van prehistorisch boomleven op het continent is.

Mataruška Banja, onlosmakelijk verbonden met zowel natuur als geschiedenis, ligt op korte afstand van middeleeuwse kloosters die het spirituele erfgoed van Servië verankeren. Op slechts twee kilometer afstand staat het Žičaklooster, gesticht in het begin van de dertiende eeuw door de eerste gekroonde Servische koning. Binnen een straal van vijftig kilometer liggen de vereerde kloosters Studenica en Ljubostinja, elk belichamend Byzantijnse kunst en monastieke uithoudingsvermogen. Boven de kronkelende rivier ligt het middeleeuwse fort Maglič op een rotsachtige landtong, waarvan de stenen fluisteren over eeuwenlange conflicten en toevluchtsoorden. Deze bouwwerken trekken zowel pelgrims als geleerden aan, en hun heilige plaatsen versterken de rustige aantrekkingskracht van de spa voor zowel culturele als therapeutische pelgrimstochten.

De bronnen van Mataruška Banja vormen het kloppende hart van het water. Zwavelwater, het krachtigste van Servië, welt op uit diepten van meer dan duizend meter. Twee hoofdboringen – putten 2 en 4 – leveren water met temperaturen tussen 38 en 40 °C en pompen constant zo'n 27 liter per seconde, ongeacht het seizoen. Rijk aan waterstofsulfide en natriumbicarbonaat, wordt de thermische vloeistof gebruikt bij baden, drinkregimes en modderpakkingen, waarbij elke methode is afgestemd op de helende chemische eigenschappen van het water. Artsen raden onderdompeling in warm zwavelwater aan om de bloedsomloop te stimuleren en reumatische pijn te verlichten, inname om interne tekorten aan waterstofsulfide aan te pakken en gynaecologische toepassingen om ontstekingen te verzachten. Het onveranderlijke stromings- en temperatuurprofiel bevestigen de buitengewone stabiliteit van de bronnen.

De therapeutische mogelijkheden van de spa omvatten een breed spectrum aan aandoeningen. Gynaecologische aandoeningen – variërend van primaire en secundaire onvruchtbaarheid tot ovariële disfunctie en colpitis – reageren op protocollen die baden, vaginaal wassen met medicinale modder en gerichte fysiotherapie combineren. Reumatische en degeneratieve bindweefselaandoeningen, van systemische ontstekingsziekten tot spondyloartrose en discopathie, vinden verlichting in de weldadige warmte van de baden. Neurologische gevolgen van letsel aan de centrale en perifere zenuwen, posttraumatische musculoskeletale aandoeningen en perifere vasculaire pathologieën zoals arteriosclerose en spataderen maken het aanbod compleet. Elk programma wordt ontwikkeld onder begeleiding van specialisten, wier klinische oordeel de balneologische traditie van de spa afstemt op de hedendaagse revalidatietechnieken.

Naast de geneeskrachtige bronnen herbergt Mataruška Banja een bescheiden permanente gemeenschap van 2230 volwassenen, waarvan de demografische gegevens een gemiddelde leeftijd van 43,2 jaar en een gemiddelde gezinsgrootte van 2,61 leden laten zien. De bevolking van de nederzetting is overwegend etnisch Servisch, en opeenvolgende nationale volkstellingen laten een geleidelijke groei van het aantal inwoners zien – een bewijs van de blijvende economische en sociale aantrekkingskracht van het kuuroord.

Het toerisme in Mataruška Banja verloopt langs een tweeledige lijn van gezondheid en erfgoed. Gasten kunnen genieten van de baden of een bezoek brengen aan nabijgelegen monumenten. Het festival Seringendagen herdenkt een dertiende-eeuwse daad van tuinbouwdiplomatie door Stefan Uroš I Nemanjić, die naar verluidt de Ibarvallei versierde met geurige seringen ter ere van zijn Franse echtgenote, Helena van Anjou. Pelgrims doorkruisen de kloosters van Žiča en Studenica voordat ze zich verzamelen voor optredens binnen de stadsmuren van Maglič. Eind juni vindt de Veseli Spust plaats, een gezellige afdaling van enkele duizenden deelnemers over twintig kilometer van de rivier de Ibar van Maglič naar Kraljevo, waarbij sportief enthousiasme wordt gecombineerd met ecologisch bewustzijn. Elk jaar op 18 mei nodigt de Narcissuswandeling wandelaars uit de hele regio uit om het plateau van de berg Stolovi te beklimmen, waarbij het stadsverkeer wordt ingeruild voor rustige bergpaden.

De oorsprong van Mataruška Banja gaat terug tot 1898, toen door overstromingen veroorzaakte verschuivingen in de loop van de rivier de Ibar de eerste zwavelhoudende lekkage veroorzaakten. Dorpelingen van het gehucht Mataruge, die belastingverlichting zochten voor velden die door de overstroming onder water stonden, trokken de aandacht van gemeenteambtenaar Milomir Vesnić. Vesnić herkende de potentiële medische waarde en schakelde Dr. Dimitrij Antić in, die watermonsters doorstuurde naar chemicus Marko Leko van het Instituut voor Chemie in Belgrado. Leko's analyses onthulden waterstofsulfide en natriumbicarbonaat als hoofdbestanddelen, wat bevestigde dat het water reumatische aandoeningen kon verlichten. In de herfst van 1898 begon het primitieve bad van het kuuroord bezoekers te trekken en binnen een jaar werden de hutten langs de velden omgebouwd tot provisorische onderkomens.

De formele ingebruikname van de toeristische infrastructuur verliep voorspoedig. Op 13 juli 1899 waren aparte badhuizen voor mannen en vrouwen voltooid, verwelkomde een bescheiden hotel zijn eerste gasten en vervoerde een vlot bezoekers over de Ibar. In 1901 richtte een consortium van Kraljevo's bestuurders de Koninklijke Aandelencoöperatie op om toezicht te houden op de verbeteringen van het kuuroord. Concessies die in 1907 werden verleend aan de nieuw opgerichte Mataruška Banja Joint Stock Company financierden de bouw van villa's, de installatie van elektrische verlichting en de aanleg van promenades. Een badhuis met tien individuele baden werd in 1911 geopend, gelijktijdig met de bouw van Villa Kraljevo, na de eerdere toevoegingen van Villa Radmila en Žiča.

De verwoestingen van de Eerste Wereldoorlog legden de ontwikkeling stil, maar brachten een onverwachte heropleving teweeg tijdens het interbellum. Chirurgen stuurden gewonde soldaten met breuken en ontwrichtingen naar de zwavelbaden om hen te helpen herstellen. Nieuwe accommodaties, restaurants en badfaciliteiten verrezen om aan de vraag te voldoen, en eind jaren twintig kwam er een spoorverbinding van Kraljevo naar Kragujevac en Kosovska Mitrovica. Het regelgevingsplan van architect Dušan Mirosavljević uit 1927 bakende een aparte kuurzone af, terwijl opeenvolgende diepgeboorde putten uit 1924 en latere jaren tot halverwege de eeuw voor een ruime aanvoer van thermaal water zorgden. Tegen 1938 bereikte het jaarlijkse bezoekersaantal 7.000.

Het architectonische canvas van Mataruška Banja breidde zich in deze jaren uit. Een kuurpark, een steenhouwerspier en een rivierstrand boden ontspanning, terwijl een muziekpaviljoen, een wintertuin en een openluchtbioscoop dansavonden en artistieke recitals organiseerden. De balneologische kliniek kreeg haar eerste vaste arts, Dr. Dragutin Gvozdenović, wiens dienstverband van 1932 tot 1969 de basis legde voor de moderne kuurgeneeskunde. Particuliere handelaren lieten villa's bouwen rondom het park: de residenties Zagorka en Živković in 1928, de villa Stolovi in ​​1927, de villa Tomović in 1933 en de villa Bunjak in 1932. Russische emigranten lieten ook hun sporen na met de villa's Helvetija, Wolga en Novolejna, waarvan de grootste tevens als sanatorium fungeerde.

De kroon op het werk van het interbellum was het Žiča Hotel, ontworpen door architect Milan Zloković en gefinancierd door restauranthouder Dezider Hovan. Het werd geopend op 29 mei 1932 en belichaamde de eerste synthese van westerse modernistische architectonische principes met een uitgesproken Servisch idioom. Dertig "hygiënische, luchtige en zonnige" kamers, een restaurant met meer dan 300 zitplaatsen en een bioscoop op het dak, naast koelkasten voor bier en meloen en een ijsmachine, markeerden een nieuwe standaard in regionale gastvrijheid voor een prijs van twee miljoen dinar.

Het eigendom van de spa werd in 1937 geconsolideerd toen Dobrivoje Bozić meerderheidsaandeelhouder werd, hoewel het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog de voortgang opnieuw onderbrak. Bezettingsmachten gebruikten villa's als stallen; vluchtelingenkinderen vonden onderdak in de acht faciliteiten van de spa, die tot 1947 door humanitaire organisaties werden onderhouden. De naoorlogse jaren brachten nationalisatie, nieuwe bouwvoorschriften en uitgebreide elektrificatie met de elektriciteitsleiding Kraljevo-Mataruška Banja uit 1946. Winterbaden met dertien baden openden in 1951 en het Žiča Hotel kreeg in 1953 een tweede verdieping. Het Medisch Revalidatiecentrum werd in 1961 gerenoveerd en in 1967 werd in de grotten van het kuurpark een sculptuur van een bader van Dragan Penić geplaatst.

De infrastructuurverbeteringen volgden snel: een hangbrug over de Ibar in 1953, ontworpen door Dimitrije Mita Radovanović, werd een symbool van het kuuroord; de weg van Kraljevo via Žiča werd in 1961 geplaveid; en een aftakking naar de Ibar-snelweg werd vóór het einde van het decennium voltooid. Begin jaren zeventig groeide de capaciteit van het kuuroord tot 1270 bedden, verdeeld over het Žiča Hotel, privévilla's en het nieuwe zes verdiepingen tellende Thermaal Hotel, dat in 1974 opende met 195 bedden, vijf appartementen, een zwembad en directe toegang tot de rivier.

De jaren 80 vormden het hoogtepunt van de populariteit van Mataruška Banja. Het aantal gasten bereikte een piek van 27.000 in 1980 en de annexatie van het naburige Bogutovačka Banja in 1983 breidde het therapeutische domein uit. Een dramatische instorting van een houten voetgangersbrug tijdens de bijeenkomst van de Heilige Aartsengel Gabriël in juli 1987 verwondde 116 mensen en luidde een stalen vervanging in. Daarna nam het aantal bezoekers geleidelijk af en raakten het park en de promenades van het kuuroord in verval, terwijl het zwavelhoudende water tot de sterkste van Europa bleef behoren.

Te midden van deze neergang bleef het spirituele leven van Mataruška Banja voortbestaan. In 1993 werd de Sint-Prins Lazaruskerk ingewijd, met haar bescheiden bakstenen gevel als eerbetoon aan het middeleeuwse martelaarschap en de nationale identiteit. De bouw ervan bevestigde de veerkracht van de gemeenschap en de wisselwerking tussen geloof en genezing.

Tegenwoordig staat Mataruška Banja aan de vooravond van vernieuwing. De eeuwenoude paviljoens en villa's wachten op restauratie; de ​​stenen pieren aan de randen en de bioscoopwallen herinneren aan een tijdperk van gemeenschappelijke festiviteiten. Toch blijven de bronnen onveranderd, hun water stijgt zoals ze dat al millennia doen om menselijk lijden te verzachten. De lucht hier, geurend naar seringen en bos, draagt ​​de last van de geschiedenis en de belofte van verjonging. In Mataruška Banja komen geologie en geografie, cultuur en chemie samen en bieden ze een unieke plek waar lichaam en geest tot rust kunnen komen langs de constante stroom van de rivier.