Bad Sokobanja

Sokobanja, gelegen in het district Zaječar in Oost-Servië, is een kuuroord met 7.188 inwoners en een gemeente met 13.199 zielen (2022). Het beslaat het zuidelijke bekken van de Sokobanja-vallei op ongeveer 369 meter boven zeeniveau, hoewel de randen hoger oplopen in de omliggende hoogten. De nederzetting wordt omlijst door de bergruggen van Ozren in het westen, Devica in het noorden, Janior daarachter, Rtanj in het oosten en Bukovik in het zuiden. Door het centrum slingert de rivier de Moravica, die twee kilometer stroomopwaarts een smalle kloof uitsnijdt voordat hij zijn gletsjerblauwe water aan de stad schenkt. Overblijfselen van het Romeinse en middeleeuwse Servische fort Sokograd waken over die kloof, een getuigenis van meer dan vijftien eeuwen geschiedenis. Ondanks anderhalve eeuw georganiseerd toerisme, waarvan de wortels teruggaan tot 1837, heeft Sokobanja toch een onuitgesproken intimiteit behouden: hier, waar warmwaterbronnen uit de aarde opwellen en de lucht langs berghellingen strijkt die vol staan ​​met beuken en eiken, treffen bezoekers een helende rust aan die in schril contrast staat met het ritme van het moderne leven.

Vanaf de vroegste vermeldingen waardeerden reizigers uit het noorden deze vallei vanwege de kristalheldere stroming van de Moravica en de overvloed aan rivierkreeften die tussen de stenen schoten. Een uitgave van Politika uit 1945 berichtte over kratten van deze rivierdelicatesse die per vliegtuig naar Parijs, Londen en Monte Carlo vlogen, het bewijs van een bescheiden industrie geboren uit een onwaarschijnlijke bron. Een korte rit westwaarts ligt het kunstmatige Bovanmeer, waarvan het stille oppervlak een weerspiegeling vormt van de beboste hellingen van Ozren. Het stuwmeer – tien minuten rijden – dient zowel als watervoorziening als recreatiegebied, een aquatische aanvulling op de snellere stroming van de rivier. In de stad zelf onderscheidt een hoogteverschil van vijftig meter het lager gelegen kuurpark van het hoger gelegen gedeelte, waar chalets tussen lindebomen staan.

In de vijf jaar tussen 2018 en 2023 laten meteorologische gegevens een subtiele maar gestage stijging van de gemiddelde temperaturen zien. Het klimaat, dat zich beweegt op de grens tussen vochtig continentaal en vochtig subtropisch, kent nu wintertemperaturen rond de 1 °C en zomertemperaturen boven de 22 °C. Dergelijke gematigde omstandigheden hebben de status van Sokobanja als zowel thermaal- als luchtkuuroord versterkt en trekt gasten aan met aandoeningen variërend van ademhalings- en hart- en vaatziekten tot reuma, neurologische aandoeningen en chronische uitputting. De wateren, geclassificeerd als hyperthermisch en hypothermisch, bevatten sporenelementen radon en kalium; bij de bron in Park bedraagt ​​de radioactiviteit 186 ± 10 mBq/l voor alfadeeltjes en 283 ± 17 mBq/l voor bètadeeltjes. Sinds september 2023 belooft een in aanbouw zijnde verwarmingsleiding vanuit de bronnen van Ozren openbare gebouwen te verwarmen met natuurlijk thermaal water, wat de toewijding van de stad aan het benutten van haar ondergrondse bronnen onderstreept.

Een beknopt rijmpje, bedacht door satiricus Branislav Nušić in de jaren 30, blijft het kenmerk van Sokobanja: Sokobanja, Sokograd, dođeš mator, odeš mlad – “je komt oud, je vertrekt jong.” Deze woorden, voor het eerst gepubliceerd op 7 juli 1934 in Politika als ansichtkaartjingle, spraken tot de verbeelding en hebben sindsdien liedjes en ansichtkaarten geïnspireerd, waardoor ze hun plek hebben veroverd als cultureel merk voor de stad.

Archeologisch bewijs getuigt van de Romeinse voorlopers van de spa van Sokobanja. Onder het Turkse bad bevinden zich houten funderingen en bakstenen, fragmenten van mozaïeksteentjes en groeven van ronde natatio-bassins. Tijdens de Ottomaanse periode werden deze Romeinse overblijfselen in de zestiende eeuw aangepast voor de hamam. De Turkse bouwers behielden de ronde vorm van de baden – ongebruikelijk, aangezien de meeste hamams een vierkante indeling prefereren – en bekroonden elk met een geperforeerde koepel die voor natuurlijke ventilatie zorgde. Een Ottomaanse defter uit 1560 vermeldt reparaties aan de hamam, en in de achttiende eeuw bewonderde de Pruisische cartograaf Samuel von Schmettau de marmeren details.

Het formele hoofdstuk van het moderne kuurtoerisme begon in 1833, twintig dagen nadat prins Miloš Obrenović de stad van de Ottomaanse overheersing had bevrijd. Hij benoemde Georgije Đorđe Novaković – geboren als Leopold Ehrlich in Galicië en bekeerd tot het orthodoxe geloof – tot de eerste arts die de kuur bezocht. Destijds was Novaković een van de slechts drie burgerartsen in Servië die geen militaire dienstplicht hadden. In 1834 stuurde de prins monsters van het mineraalwater naar laboratoria in Wenen, waarvan de analyses de therapeutische kwaliteiten ervan prezen. Een jaar later vergeleek de Duitse geoloog August von Herder de bronnen van Sokobanja met die van het Oostenrijkse Bad Gastein, een vergelijking die de reputatie van de stad in het Europese kuuroord vergrootte.

Op 21 juni 1837 ondertekende Prins Miloš de eerste officiële opdracht om een ​​patiënt, sergeant-majoor Lazarević, voor behandeling te sturen – een daad die nu wordt beschouwd als de geboorte van het Servische kuurtoerisme. In rap tempo renoveerde hij de hamam, bouwde hij de fontein van Prins Miloš aan de weg naar Aleksinac, bouwde hij de konak – een gelijkvloerse residentie – voor zijn eigen suites in het stadscentrum en ontwierp hij het privébad van de prins in de hamam. Het koninklijke bad is nog steeds in gebruik, diep en compact, met een eigen kraan en een aparte ruimte. Twee andere baden, respectievelijk bestemd voor mannen en vrouwen, putten rechtstreeks uit de ondergrondse bronnen.

Gedurende de negentiende en twintigste eeuw trok Sokobanja de Servische culturele intelligentsia aan. Jovan Cvijić bestudeerde de geomorfologie ervan; Isidora Sekulić werkte aan essays te midden van de dennengeur; Stevan Sremac situeerde hier scènes; Meša Selimović vond inspiratie in de valleien; Ivo Andrić, Nobelprijswinnaar, trok zich vaak terug in Villa Mon Repos of de bescheiden "Bota" in het ziekenhuiscomplex. Tijdens de Tweede Wereldoorlog voltooide Andrić het korte verhaal "Slang", begon hij aan zijn grote romans De brug over de Drina en Vrouw uit Sarajevo, en in 1973 gaf hij aan dat hij vreesde dat de aandacht van de wereld op een dag de rust van de stad zou overschaduwen.

Tegenwoordig is de hammam – ook wel bekend als het Oude Kuurbad, het Romeinse Bad of in de volksmond als Amam – het enige nog functionerende Turkse bad in Oost-Servië. Het is beschermd als cultureel monument en speelde een rol in Zdravko Šotra's film Zona Zamfirova (2002). In 2005 werd het gerenoveerd. De koepelvormige plafonds, doorboord met oculi, laten nog steeds lichtstralen door die op het warme water dansen en de bezoeker een gevoel van een tijdloos ritueel geven.

Iets verder naar het oosten, op een rotspunt boven de Moravica-kloof, liggen de ruïnes van Soko Grad, of Sokolac. Gesticht in de zesde eeuw onder keizer Justinianus I om de Balkan te beschermen tegen Avaren en Slavische invallen, kwam de stad in 1172 in handen van Stefan Nemanja en onderging herhaaldelijk verwoestingen en herbouw. ​​De Bogumil-ketterij verwoestte de stad aan het einde van de twaalfde eeuw; despoot Stefan Lazarević versterkte de stad begin vijftiende eeuw; in 1398 nam het Ottomaanse Rijk de macht over; en in 1413 viel de stad definitief tijdens het interne conflict tussen Musa Çelebi en Hamuz Beg. Tegenwoordig steken alleen de poort, de muren en de drie torens nog uit boven het bospad dat vanaf de Moravica leidt.

Twaalf kilometer naar het noorden, boven het dorp Vrmdža, staan ​​de schaarse resten van een ander fort uit de tijd van Justinianus. Vrmdža, dat in dezelfde brand van 1413 was verwoest, lag inactief totdat de groei van het toerisme op de berg Rtanj de lokale bevolking en diaspora – teruggekeerde bewoners uit de Verenigde Staten, Zwitserland en Italië – ertoe aanzette de eeuwenoude huizen nieuw leven in te blazen. Meer dan veertig woningen zijn gerestaureerd; een school-kloostercomplex uit 1851 dient nu als museum; een monument uit de Eerste Wereldoorlog herdenkt de slachtoffers; en een dertiende-eeuwse eenbeukige kerk met middeleeuwse fresco's werd in 1819 heropend. Het dorp ligt vlakbij de oude Tsarigradweg, ooit de verbinding tussen Belgrado en Istanbul, en wordt gekenmerkt door twee kliffen, Nikolina stena en Devojačka stena, vernoemd naar tragische legendes over verboden liefde en opoffering. Een nabijgelegen meer, watermolen, houten voetgangersbrug en houtzagerij completeren een pastoraal tafereel.

Terug in de gemeente getuigen diverse picknickplaatsen en excursiebestemmingen van Sokobanja's betovering door de natuur. In Lepterija – twee kilometer zuidelijker via een bospad of weg – dwalen kinderen rond op een schaduwrijke open plek waar bankjes en vuurkorven langs de oevers van de Moravica staan. De legende vertelt over Lepteria, de dochter van de heer van Sokograd, en haar noodlottige liefde voor Župan van Vrmdža; de groene open plek en de beek ernaast dragen hun naam en hun verdriet. Borići, ooit een koninklijk roeimeer, is nu een dennenbos waar kinderen harsrijke lucht inademen en spelen onder torenhoge stammen. Vlakbij ligt het Vrelo Zomerpodium en een gezondheidspad langs zilversparren. Popovica, op de rand van de hoogten van Sokograd, biedt uitzicht op de kloof en de vallei, en de paden zijn aangelegd voor fotografen en schilders.

Očno, een uitgestrekte weide naast de oogkliniek, staat bekend om zijn ionenrijke lucht, die therapeutische behandelingen bij oogaandoeningen waarderen. In het midden bevindt zich de "Steen der Liefde", een eenzame rots die verbonden is met de romance tussen Hajduk Veljko en Čučuk Stana. Geliefden klimmen er om eeuwige trouw te zweren te midden van het gefluister van gras en de bries. Daarachter ligt Kalinovica, te midden van medicinale kruiden, picknickplaatsen en grasvelden, in de schaduw van twee monumentale sequoia's. Een kampeerterrein nodigt uit tot langere verblijven, terwijl de waterbron drinkwater biedt. De bron van de rivier de Moravica, op de hellingen van Devica, herbergt forellenkwekerijen en houten paviljoens; bezoekers kunnen hun eigen vis vangen en bereiden of dineren in een nabijgelegen restaurant.

Het netwerk van speciale ziekenhuizen van de gemeente – één voor niet-specifieke longziekten sinds 1978, een ander voor oogheelkunde – beslaat de beboste hellingen van Ozren, die profiteerden van de "schoneluchtfabriek" die Sokobanja in 1992 de titel van eerste ecologische gemeente van Servië opleverde. Het Longziekenhuis zet de missie van het oorspronkelijke špitalj uit 1837 voort, terwijl Hotel Sunce, geopend in 1977 naast de Moravica, een moderne architectonische bezienswaardigheid introduceerde. Het stadscentrum zelf bewaart negentiende-eeuwse gebouwen: de basisschool en de Servisch-orthodoxe kerk, onopvallende bouwwerken die provinciale gratie uitstralen.

Daarbuiten breiden dorpen en gehuchten het culturele palet uit. Jošanica, 15 km ten noordwesten, herbergt de Kerk van de Ontslapenis van de Moeder Gods, de oudste nog bestaande kerk in Oost-Servië, gesticht in de elfde eeuw. Aan de flanken van Ozren ligt het Jermenčić-klooster, gebouwd door Armeense ballingen in de veertiende eeuw. In het zuidoosten stort de seizoensgebonden Ripaljka-waterval elf meter naar beneden in de vroege lentestromen; tegen eind mei droogt hij meestal op en laat alleen mosgroene rotsen achter.

De demografie toont een eeuw van daling: van 23.733 inwoners in 1948 tot 13.199 in 2022, is de gemeente sinds 2011 met ongeveer 1,75 procent per jaar in aantal afgenomen. De stad zelf bereikte een piek in 1991 met 8.439 inwoners. Dit patroon weerspiegelt een bredere migratie van platteland naar stad, maar verhult een gestage stroom bezoekers die elke zomer de lokale herbergen en pensions aanvullen.

Voor de meer gedurfde fietsers biedt Sokobanja een scala aan adrenalinekicks. Mountainbiken over 150 kilometer aan gemarkeerde paden is een uitdaging voor zowel beginners als professionals; lokale gidsen begeleiden de beklimmingen van de bergtoppen van Rtanj. Paraglidingclubs uit Niš organiseren nationale en internationale wedstrijden boven het bekken, terwijl mountainbikeraces over de Ozren-weg tussen Sokobanja en Jezero racen. Klimmen, oriëntatielopen, kajakken op het Bovan-meer, springen in rivierpoelen en een afdaling in de bevroren Lednica-grot van Rtanj zorgen voor een extra test van je zenuwen.

Het culturele leven bruist van de festivals en bijeenkomsten. "Sint Jan de Kruidenplukker" in juli viert de hooglandflora van Ozren, Rtanj en Devica. Het "Groene Hart Fest", een rock- en housefestival, eveneens in juli, trekt een jong publiek naar de podia in de parken. In september vindt de "Marathon der Wensen" plaats, een wegwedstrijd door bossen en valleien. Sinds 1983 brengt het kookfestival "Gouden Handen" lokale koks bijeen om aloude gerechten te bereiden boven open vuur. Van 21 juni tot 1 september brengt het Spa Fun Summer-programma elke hoek van de stad tot leven met concerten, theater, dans, film, lezingen en tentoonstellingen. En de internationale "Eerste Mondharmonica van Servië", die al sinds 1962 plaatsvindt, behoudt zijn status als Europa's belangrijkste accordeonwedstrijd, met halve finales in juli en finales medio augustus.

De aantrekkingskracht van Sokobanja ligt in de zeldzame combinatie van natuurlijke gaven en culturele rijkdom. De vallei, omzoomd door vijf bergen, kent een klimaat dat rijk is aan zuurstof en geladen ionen; de bronnen brengen warmte en mineralen uit de diepte van de aarde; de ​​bossen ontvouwen zich in stille majesteit. De met stenen geplaveide promenade van de stad herinnert aan vervlogen tijden van aristocratische rust, terwijl de festivals en sportevenementen een vitaliteit bevestigen die niet aan de tand des tijds wordt gevoeld. Tussen deze elementen ontdekken bezoekers een unieke harmonie: water en lucht, aarde en geschiedenis, ontspanning en avontuur. In de bakermat van de Moravica-kloof, onder de bescherming van Romeinse muren en Ottomaanse koepels, blijft Sokobanja bestaan ​​als een plek waar men in nood aankomt en vernieuwd vertrekt, waar de beheerste polsslag van de natuur herstelt wat de haast van de moderniteit beperkt. Hier, onder de toppen van de Ozren en de Rtanj, draagt ​​elke inademing een belofte in zich, elke stap tussen fonteinen en bossen een stille onthulling van het oosterse hart van Servië.