Kotor

Kotor ligt in een smalle inham van de Baai van Kotor in het zuidwesten van Montenegro, een beschutte baai met torenhoge kalkstenen kliffen. De stad zelf telt 13.347 inwoners binnen haar historische muren, terwijl de gemeente, die Risan, Perast en verspreide gehuchten omvat, volgens de volkstelling van 2023 21.916 inwoners telde. Gelegen aan het einde van een van de meest diepgewortelde ria's van de Adriatische Zee, is Kotor zowel een getuigenis van menselijk streven als van de zee die haar vormgeeft.

Bij aankomst over de weg of over zee versmallen de grillige contouren van de Dinarische Alpen zich rond de waterkant, waardoor er aan drie kanten stenen worden gedrukt en er slechts een smalle doorgang naar de Adriatische Zee ontstaat. Deze steile hellingen – Orjen in het noordwesten en Lovćen in het zuidoosten – hebben de stad sinds de oudheid bewaakt en haar lot bepaald, van de Illyrische nederzetting via de Romeinse overheersing tot aan de heerschappij van Venetië. De vroegere, misplaatste benaming van de baai, "de zuidelijkste fjord van Europa", verhult de ware aard van een ondergelopen rivierkloof, maar het effect blijft bestaan, met door ijs en zee gevormde wanden.

De Venetiaanse heerschappij, die aan het einde van de veertiende eeuw begon en duurde tot de val van de Republiek in 1797, heeft Kotors stedelijke vorm onuitwisbaar gevormd. De ring van stadswallen, nu beschermd UNESCO-werelderfgoed, strekt zich 4,5 kilometer boven de stad uit en slingert zich via een reeks monumentale trappen en barbacanes langs de steile helling. De bouw van deze verdedigingsgordel verliep gefaseerd, waarbij het metselwerk dikker werd en werd versterkt tegen steeds krachtiger geschut. Binnen de muren slingert een strak raster van steegjes en doorgangen zich tussen romaanse kerken en gotische paleizen, waarvan de gevels de door de wind aangetaste patina van eeuwen dragen.

In het hart van de oude stad staat de Sint-Tryphonkathedraal, een symbool van Kotors religieuze en maatschappelijke leven. De kathedraal, ingewijd in 1166, doet met haar twee klokkentorens en roosvenster denken aan de Église Saint-Trophime in Arles. Lokale legendes vertellen over de tussenkomst van de heilige tijdens aanvallen van Ottomaanse kapers. Vlakbij geeft de gewelfde hoofdpoort bezoekers toegang tot een gebied waar geen moderne wegen zich bevinden: auto's zijn verboden in de Stari Grad en adressen worden vermeld met de kerk of poort in plaats van de straatnaam. Toeristen en stadsbewoners navigeren langs bezienswaardigheden – de klokkentoren, de kathedraal, het plein – die elk dienen als knooppunt in een hecht stedelijk weefsel.

De genetische samenstelling van de bevolking van Kotor weerspiegelt eeuwenlange veranderingen. In 1900 identificeerde ongeveer 11 procent van de inwoners zich als Dalmatische Italianen, maar na de Vrede van Rapallo (1920) en de Istrisch-Dalmatische exodus na de Tweede Wereldoorlog waren bijna alle inwoners vertrokken. Tegenwoordig verklaren slechts eenendertig mensen zich van Italiaanse afkomst. De religieuze samenstelling van de stad is eveneens veranderd: waar katholieken en orthodoxen aan het begin van de twintigste eeuw vrijwel gelijk in aantal waren, telde de volkstelling van 2011 78 procent orthodoxen en 12 procent rooms-katholieken. Ondanks deze veranderingen behoudt het katholieke bisdom Kotor zijn zetel aan de voet van de kliffen, waar het de gelovigen rond de Golf van Mexico beheert.

Dit blijvende gevoel van plaats heeft bewezen een magneet te zijn voor vreemden van veraf. In 2019 passeerden zo'n 250.000 bezoekers de poorten van Kotor, velen arriveerden aan boord van cruiseschepen die de terminals van de baai aandeden. De toestroom van mensenmassa's heeft debatten aangewakkerd over behoud en duurzaamheid: de noodzaak om de straten en vestingwerken van de oude stad te beschermen tegen de slijtage door voetgangers, en er tegelijkertijd voor te zorgen dat het lokale leven meer blijft dan een levend museum. Sinds het begin van de jaren 2000 zijn er initiatieven geweest om gastvrijheid en erfgoed in evenwicht te brengen, door reisroutes te reguleren en bezoeken buiten de spits te bevorderen.

De zomer brengt een festivalkalender die het ritme van de dagelijkse commercie verstoort. In mei 2009 was Kotor medeorganisator van het congres van de Federatie van Europese Carnavalssteden, waar ze samen met Budva en Tuzi de Bokeljska Noć en andere carnavaleske spektakels presenteerden. Elk jaar in juli en augustus brengt het Zomercarnaval de pleinen tot leven met gemaskerde parades en openluchtconcerten. Het Kotor Festival van Kindertheater, opgericht in 1993 op de locatie van het eerste bekende jeugdtoneelstuk van de Balkan in 1829, brengt artiesten van over vijf continenten samen; de editie van 2017-2018 kreeg het EFFE-label van de European Festivals Association. Onder de warme Adriatische zon mengen vrijwilligers en publiek zich net zo dramatisch als spelers op een podium.

Kotors unieke ecosysteem van straten wordt alleen geëvenaard door zijn alliantie met katachtigen. Katten, lang verwelkomd als beschermers tegen knaagdieren, zijn de onofficiële mascottes van de stad geworden. Standbeelden en een speciaal "Kattenplein" herdenken hun plaats in de stedelijke mythologie. Lokale liefdadigheidsinstellingen, met name Kotor Kitties, houden toezicht op sterilisatie- en castratieprogramma's, en inwoners laten in elk hoekje eten en water achter. De aanblik van een cyperse kater uitgestrekt over eeuwenoude stenen is net zo gewoon als het geklik van sandalen; toch dient de kwetsbaarheid van deze kattenpopulatie – bedreigd door ziekte en schaarste – als een herinnering aan het delicate evenwicht tussen mens en dier.

Voor wie zich dieper wil verdiepen in de onderwaterwereld, opende Aquarium Boka in juni 2021 haar deuren als het enige openbare aquarium van Montenegro. Het is verbonden aan het Instituut voor Mariene Biologie van de Universiteit van Montenegro en combineert onderzoek, onderwijs en tentoonstellingen om natuurbehoud te bevorderen. In de eerste drie maanden verwelkomde het aquarium meer dan 8000 bezoekers, die een glimp konden opvangen van Adriatische soorten in aquaria die de natuurlijke habitats benadrukken. Deze instelling symboliseert een bredere regionale betrokkenheid bij het beheer van zee en kust, een aanvulling op de architectonische beschermers van de stad.

De bereikbaarheid van Kotor is meegeëvolueerd met de ontwikkelingen. De Vrmactunnel, geopend aan het einde van de twintigste eeuw, verbindt de stad met de Adriatische snelweg, terwijl de Sozinatunnel de baai via Budva en Sutomore verbindt met het binnenland van Montenegro. Een historische bergweg naar Cetinje is bewaard gebleven, uitgehouwen in de rotsen met haarspeldbochten en omlijst door uitzichten vanaf het water tot aan de bergkam erboven. Luchtreizigers stappen uit op de luchthaven van Tivat, op vijf kilometer rijden, en kunnen overstappen op Belgrado, Parijs of Londen. Luchthaven Podgorica, verder weg op 65 kilometer afstand, biedt het hele jaar door vluchten naar Europese hubs.

Het openbaar vervoer verbindt Kotor met het bredere Balkannetwerk. Bussen van Budva naar Herceg Novi stoppen elke dertig minuten bij bescheiden haltes buiten de oude stad, terwijl langere routes zich uitstrekken naar Podgorica, Dubrovnik, Sarajevo en verder. De Kamenari-veerboot, over de nauwe doorgangen van de baai, verkort de reis langs de kustweg, hoewel wachtrijen in het hoogseizoen het geduld van de meest toegewijde reiziger op de proef kunnen stellen. Binnen de stadsgrenzen rijden kleinere bussen tussen Dobrota, Škaljari en omliggende dorpen; taxi's rijden zonder uniforme meters, waardoor onderhandelen over de prijs een vast ritueel is.

Eenmaal door de poort ontvouwt de wereld van de voetgangers zich in een opeenvolging van stenen en bogen. Ondernemende verkopers presenteren lokale producten op een open markt net buiten de muren, terwijl boetiekjes ambachtelijk handwerk en regionale wijnen aanbieden. Banken en geldautomaten zijn er in overvloed in de Stari Grad, maar reizigers ervaren zon- en feestdagen als dagen met gesloten loketten en stille straten. Geldwisselkantoren en kredietfaciliteiten functioneren onregelmatig, wat aanzet tot paraatheid en een geest van aanpassingsvermogen.

Aan tafel biedt Kotor zowel eenvoud als verfijning. Cafés langs de boulevard aan de baai ten noorden van Dobrota serveren espresso en sap voor een euro of meer. De avondmenu's in de oude stad variëren van informele pizzeria's zoals Pronto tot verfijnde restaurants zoals Base Restaurant, waar de vis dagelijks uit nabijgelegen netten wordt aangevoerd. Een slagerij met tafels – Tanjga – serveert gegrild vlees in royale porties voor minder dan vijftien euro. Restaurants met uitzicht op zee in Dobrota, waaronder Forza Mare en Balbon, combineren betaalbaarheid met eersteklas visgerechten. Flessen Montenegrijnse wijn – Vranac, Krstač – of zelfgemaakte rakija zijn te koop in supermarkten buiten de stadsmuren voor minder dan vijf euro.

Ondanks de compactheid van de stad is er geen gebrek aan nachtelijke ontspanning. De cafés in de oude stad veranderen in open bars waar locals en toeristen tot in de vroege uurtjes aan tafel zitten. Pubs sluiten om één uur, maar de meest volhardende verzamelen zich in de Maximus Club, die tot zonsopgang de scepter zwaait. Dwalend door de schemerige straatjes, voelt een bezoeker dat het nachtleven in Kotor minder om spektakel draait dan om gemeenschappelijke warmte, een constante stroom van bijeenkomsten onder stenen gewelven.

Fysieke inspanning wordt beloond voor degenen die de berg opgaan. Vanaf de oostelijke rand van de Stari Grad leidt een trap met 1350 treden naar de top van het fort op 365 meter hoogte. Klimmers betalen een bedrag – vijftien euro vanaf 2025 – en tonen hun tickets bij opeenvolgende controleposten voordat ze de vestingmuren bereiken. De klim, die afhankelijk van je conditie dertig minuten tot een uur duurt, biedt ononderbroken panorama's van het spiegelgladde water van de baai en de rode pannendaken beneden. Bij helder weer zie je de horizon van de Adriatische Zee zich in de lucht vouwen.

Buiten de stadsgrenzen lonken de eilanden van de baai per boot. Sveti Đorđe, bekroond door een vroegmiddeleeuwse kerk en begraafplaats, getuigt van monastieke afzondering; Gospa od Škrpijela, de kunstmatige Onze-Lieve-Vrouw van de Rotsen, bewaart ex-voto's in een klein heiligdom. Toeristenboten vertrekken voor de hoofdingang en kosten ongeveer vijftien euro per retour. Aan land lokken de middagzonnetjes bezoekers om even te blijven hangen bij de kerkdeuren of onder de olijfbomen, alsof de tijd zelf hen vertraagt.

Kotors verhaal is er een van gelaagde continuïteiten: geografie die architectuur vormt, geloofsondersteunende identiteit, gemeenschapsbeheer van erfgoed. De smalle straatjes en versterkte muren van de stad zijn onlosmakelijk verbonden met de diepe omhelzing van de baai en de ruige waakzaamheid van de bergen. Hier delen mensen en katten geplaveide pleinen; pelgrims en kruisvaarders passeren elkaar in stille processie. Festivals markeren het jaar, maar gewone dagen gonzen van handel, erediensten en het stille onderhoud van de plek.

Uiteindelijk wordt Kotor niet alleen beoordeeld op basis van het aantal passagiers of UNESCO-plaquettes, maar ook op basis van de volharding van menselijke activiteit in deze beschutte baai. De stenen muren blijven niet als relikwieën bestaan, maar als kaders voor een levende cultuur – waar gastronomie, muziek, theater en rituelen zich ontvouwen in dezelfde ruimtes die getuige waren van Venetiaanse galeien en Ottomaanse kanonneerboten. Wandelen over de straatjes is een reis door tijdperken, geleid door de onuitgesproken overtuiging dat hier, op de ontmoeting van zee en bergen, het verhaal van de beschaving zich voortzet.