Zadar

Zadar ligt op een smalle landtong aan de noordoostelijke rand van de Adriatische Zee, met een stedelijke structuur die een rode draad vormt door meer dan twee millennia mediterrane geschiedenis. Tegenwoordig is deze Kroatische stad met ongeveer zeventigduizend inwoners het oudste continu bewoonde centrum van het land, een plek waar de stenen zelf getuigen van de Romeinse, Venetiaanse, Oostenrijkse, Italiaanse en Joegoslavische tijd. De haven, gelegen tegen de achtergrond van de eilanden Ugljan en Pašman, biedt nog steeds een beschutte toegang vanaf de zee, hoewel de gracht die ooit de landtong van het vasteland scheidde, allang is opgevuld. In één oogopslag wijzen smalle straatjes op middeleeuwse kerken en vestingmuren; verderop kijken renaissancebastions neer op een moderne havenfaciliteit die de stad per veerboot verbindt met de Europese kust en met de lucht via een luchthaven veertien kilometer landinwaarts.

De hedendaagse contouren van Zadar werden voor het eerst getekend onder Romeins bewind, toen Julius Caesar en Augustus de nederzetting versterkten door er een forum, basiliek en tempel in het hart uit te graven en aquaducten aan te leggen voor de watervoorziening. Overblijfselen van deze bouwwerken zijn bewaard gebleven. Twee uitgestrekte pleinen, versierd met marmeren zuilen, zijn bewaard gebleven, terwijl voorbij de stadswallen een fragmentarisch aquaduct herinnert aan de ambities van de Romeinse ingenieurs. Waar ooit amfitheaters en begraafplaatsen lagen, kreeg de middeleeuwse stad vorm, waarbij de kerken en kloosters geleidelijk de oude voetafdruk omsloten.

Vanaf de middeleeuwen bleef het silhouet van Zadar vrijwel onveranderd. Venetiaanse heersers versterkten de verdediging in het begin van de zestiende eeuw met nieuwe muren, bastions en loopgraven. Hoewel deze loopgraven – plaatselijk bekend als de Foša – onder Italiaanse bezetting werden bedolven, bouwde het Oostenrijkse bestuur van de late negentiende eeuw de landwallen om tot promenades, die brede promenades en indrukwekkende uitzichten op zowel de zee als het vasteland boden. Van de vier oorspronkelijke stadspoorten bevat de Porta Marina fragmenten van een Romeinse boog, terwijl de Porta di Terraferma de handtekening draagt ​​van Michele Sanmicheli, de Veronese architect wiens ontwerp boven de sierlijke poort is blijven hangen.

Zadar, getekend door de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog, heeft desondanks een buitengewone concentratie van bezienswaardigheden behouden. Het Forum Romanum is nog steeds het grootste van de regio, gesticht onder Augustus en gemarkeerd door inscripties uit de derde eeuw. Vlakbij staat de Sint-Donatuskerk – een enorme rotonde uit de negende eeuw – als het belangrijkste preromaanse gebouw in Dalmatië. De brede koepel en de tweelaagse galerij omlijsten drie oostelijke apsissen, en het interieur herbergt de pastorale staf van bisschop Valaresso, vervaardigd in 1460. In het kathedraalgebied verrijst de Sint-Anastasiabasiliek in hoge romaanse stijl: twee klokkentorens overspannen een sober schip, gebouwd in de twaalfde en dertiende eeuw.

Elders maakt romaanse eenvoud plaats voor gotiek en latere stijlen. De Sint-Franciscuskerk, waar het vredesverdrag van 1358 werd ondertekend, herbergt koorbanken die in 1394 door Giovanni di Giacomo da Borgo San Sepolcro zijn gebeeldhouwd. Op het Plein van de Vijf Bronnen weerspiegelen de vermengde schaduwen van de waterdistributie een ander tijdperk van gemeenschapsleven. Een negentiende-eeuwse Landpoort en de vijftiende-eeuwse Citadel omlijsten nog steeds de toegang tot de oude stad, terwijl het Grote Arsenaal en de loggia – herbouwd in 1565 – getuigen van Zadars maritieme en burgerlijke ambities. Daarachter wijzen het bisschoppelijk paleis en het voormalige paleis van de prioren op de blijvende rol van kerk en staat. En, meer recent, kabbelen de zachte golven van de Adriatische Zee over de trappen van een modern zeeorgel, een bewijs van de voortdurende dialoog tussen oudheid en innovatie in de stad.

Het klimaat in Zadar wordt gevormd door de ligging aan de kust, op de grens tussen mediterrane en vochtige subtropische invloeden. De winters zijn mild en vochtig, met gemiddelde temperaturen rond de 7,7 °C in januari; strenge koude periodes zijn zeldzaam, hoewel er in februari 2018 minimumtemperaturen van -12 °C werden geregistreerd bij het station in Zemunik. De zomermaanden brengen aanhoudende hitte en vochtigheid met gemiddelde maximumtemperaturen van 29-30 °C in juli en augustus. Op de warmste geregistreerde dag – 5 augustus 2017 – steeg de thermometer tot 40 °C bij het moderne station, terwijl de oude stedelijke temperatuur op 6 augustus 2022 piekte op 39 °C. Regen kan het hele jaar door vallen, maar de herfst en de lente wegen het zwaarst: oktober en november leveren elk zo'n 115 mm neerslag, terwijl juli het droogst blijft met ongeveer 35 mm. Sneeuw is vrijwel ondenkbaar in de smalle straten van de stad. Het valt misschien maar eens per winter, maar de zee zelf volgt een vast seizoenspatroon: van 10 °C in februari tot wel 25 °C midden in de zomer, en soms zelfs 29 °C.

De bevolking van Zadar zelf beslaat 25 km² van het schiereiland en de heuvels daarachter. In 2011 woonden er iets meer dan vijfenzeventigduizend mensen in de stad, waarmee het de op één na grootste stad van Dalmatië en de op vier na grootste stad van Kroatië was. Tien jaar later telde de volkstelling van 2021 70.779 inwoners, van wie bijna 95 procent zich identificeerde als etnische Kroaten en ongeveer 2 procent als Serviërs. Een ooit levendige gemeenschap van Dalmatische Italianen, die rond 1910 meer dan negenduizend inwoners telde, slonk tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, waardoor er vandaag de dag minder dan honderd inwoners overblijven.

Deze figuren schetsen de boog van Zadars politieke en culturele banden. Eeuwenlang vormde de stad de hoofdstad van Venetiaans Dalmatië, met straten die zowel Italiaanse verfijning als Slavische traditie uitstraalden. Van de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw bracht de stad schilders, beeldhouwers en architecten voort – onder wie Giorgio da Sebenico en Francesco Laurana – en werd het een middelpunt van de Kroatische literaire inspanning. Petar Zoranić schreef Planine, de eerste Kroatische roman, en Jerolim Vidolić, Brne Karnarutić en Juraj Baraković droegen bij aan een corpus van volkstaalverhalen. Onder Frans bewind van 1806 tot 1810 gaf de pers van Zadar Il Regio Dalmata uit, een tweetalige krant in het Italiaans en Kroatisch – de eerste publicatie van het laatstgenoemde in een periodieke vorm. Nationale heroplevingen in de late negentiende eeuw versterkten het dubbele erfgoed van de stad verder.

Het culturele leven blijft bruisend. Het Kroatische Theaterhuis is gevestigd in een neoklassieke hal aan de rand van de stad. Het Nationaal Museum en het Archeologisch Museum – opgericht in 1830 – tonen artefacten van de prehistorie tot de renaissance, terwijl het Museum voor Oud Glas lokale snij- en blaastechnieken belicht. Een permanente tentoonstelling van sacrale kunst, "Het Goud en Zilver van Zadar", toont kerkelijk metaalwerk en reliekhouders binnen de muren van een voormalige kerk. Ook muziek blijft bestaan: de Kroatische Zangmuziekvereniging Zoranić, opgericht in 1885, zet haar koortraditie voort, en elke zomer vermengen de kalme klanken van "Muziekavonden in Sint-Donatus", begonnen in 1961, zich met de Adriatische bries. Sinds 1997 brengt een internationale koorcompetitie stemmen uit het buitenland samen om te zingen onder de middeleeuwse bogen van Zadar.

Het academische leven, onderbroken in 1807, herleefde in 2002 met de heroprichting van de Universiteit van Zadar, waarvan de middeleeuwse voorloper dateerde uit 1396. De bibliotheken beheren het gemeentelijk archief, terwijl de faculteiten voortbouwen op de rol van de stad als onderwijs-, industrie- en transportknooppunt voor Noord-Dalmatië. Bestuurlijk gezien is Zadar de zetel van de provincie en de regio, een centrum van handel en bestuur.

Transportverbindingen weerspiegelen de rol van de stad als eindpunt én doorgaande weg. De Adriatische kustweg loopt door Zadar en verbindt Split in het zuiden met Rijeka en Zagreb via binnenlandse routes; twee knooppunten – Zadar 1 en Zadar 2 – bieden toegang tot het stedelijk netwerk, terwijl de snelweg D424 naar de haven van Gaženica leidt. Over land verzorgen bussen de enige openbare dienst, met intercitybussen bij het centraal station en voorstadsbussen die worden geëxploiteerd door het bedrijf Liburnija. De spoorlijn, die ooit Zadar met Knin en verder verbond, stopte in 2020 met het passagiersvervoer, waardoor het een van de grootste steden van Europa is zonder directe treinverbinding. Vanaf zee varen er dagelijks autoveerboten naar Ancona in Italië, en lokale catamarans en veerboten bedienen de eilanden van de archipel. Op de luchthaven van Zemunik breiden lowcostmaatschappijen hun zomerdienstregeling uit, wat leidt tot een gemiddelde jaarlijkse verkeerstoename van ongeveer 30 procent.

Toch blijft toerisme de kern van het moderne leven in Zadar. Bezoekers worden niet alleen aangetrokken door het gelaagde erfgoed, maar ook door het vermogen van de stad om hen te accommoderen. De haven van Gaženica biedt roll-on, roll-off ligplaatsen voor privéjachten; de oude stad ontvouwt zich in kronkelige steegjes waar cafés tegen kerkmuren staan; hedendaagse sculpturen, films en tentoonstellingen fleuren de pleinen op. Britse kranten hebben deze vitaliteit al opgemerkt – The Times noemde Zadar "het entertainmentcentrum van de Adriatische Zee", terwijl The Guardian het in 2017 "Kroatië's nieuwe coole hoofdstad" noemde – maar dergelijke benamingen geven slechts een hint naar de ware aard van de stad. In het ochtendlicht lijken de trappen van de zeedijk, waar de bezwerende tonen van het orgel te horen zijn, tijdloos. Bij zonsondergang vermengen de tinkelende harmonieën zich met het geroep van meeuwen, en staan ​​bezoekers even stil om het voorbijtrekkende licht op eeuwenoude stenen te zien.

Op zulke momenten openbaart Zadar zich niet als een statisch museum, maar als een plek waar geschiedenis, klimaat en cultuur voortdurend met elkaar in gesprek zijn. Elke kerkdeur, elk stukje muur getuigt van het voortbestaan ​​onder wisselende heerschappijen. De inwoners volgen bekende routes van de haven naar het plein, van het park op de kaap naar de verhoogde wal, en dragen zo het ritme van het dagelijks leven voort in een stad die gevormd is door het rijk en de zee. Hier, op Kroatiës oudste podium, blijft de ononderbroken draad van menselijke bewoning bestaan, niet als een artefact, maar als een doorlopend verhaal – een verhaal waarin het heden, op zijn eigen tijd, het verleden wordt dat opnieuw kan worden vormgegeven door degenen die volgen.