Kirgizië

Kirgizië, officieel de Kirgizische Republiek, beslaat een ruig gebied in Centraal-Azië, met als grondgebied de hoge bergruggen van de Tiensjan en het Pamirgebergte. De republiek, begrensd door Kazachstan in het noorden, Oezbekistan in het westen, Tadzjikistan in het zuiden en China in het oosten, strekt zich uit tussen 39° en 44° noorderbreedte en 69° en 81° oosterlengte. Bisjkek, het administratieve centrum, ligt in de noordelijke uitlopers van de bergen, terwijl Osj – de tweede stad en een van de oudste stedelijke nederzettingen in de regio – nabij de vruchtbare uitlopers van de Ferganavallei ligt. De staat telt iets meer dan zeven miljoen inwoners, voornamelijk etnische Kirgiezen, naast aanzienlijke Oezbeekse en Russische gemeenschappen. Dit artikel onderzoekt de fysieke contouren van Kirgizië, zijn complexe verleden en de sociale en economische krachten die het heden bepalen.

De menselijke aanwezigheid in het huidige Kirgizië gaat terug tot nomadische stammen die lang voor de geschreven kronieken over de steppen zwierven. De Jenisej Kirgiezen vestigden in de vroege middeleeuwen een khaganaat, dat vervolgens werd overgenomen door opeenvolgende Turkse confederaties. In de dertiende eeuw annexeerde het Mongoolse Rijk de regio; de inheemse heerschappij keerde met tussenpozen terug onder Mongoolse opvolgerstaten en later onder het Dzungaren-kanaat. Na de val van de Dzungaren maakten de Kirgiezen en verwante Kiptsjak-groepen deel uit van het Kokand-kanaat tot 1876, toen het tsaristische Rusland het gebied annexeerde. In de daaropvolgende zes decennia transformeerden Slavische kolonisten lager gelegen weilanden in landbouwgrond, terwijl er af en toe lokale opstanden tegen de keizerlijke dienstplicht uitbraken.

Onder Sovjetbestuur ontstond de Kara-Kirgizische Autonome Oblast binnen de Russische Sovjetrepubliek, die in 1926 werd omgedoopt tot Kirgizische Autonome Socialistische Sovjetrepubliek en in 1936 de status van unie-republiek kreeg. Froenze – voorheen Pisjpek – werd de hoofdstad en russificatie, industrialisatie en collectivisatie hervormden de samenleving. De Kirgizische taal nam het Latijnse en later het Cyrillische schrift over, verplicht onderwijs bevorderde de geletterdheid en het Epos van Manas werd geschreven. De Sovjetperiode bracht ook gedeporteerde minderheden met zich mee – Duitsers, Tsjetsjenen en Polen – wat bijdroeg aan de diversiteit van de regio.

Tegen 1990, toen de hervormingen van Michail Gorbatsjov de greep van Moskou versoepelden, leidde het pro-onafhankelijkheidsgevoel tot de verkiezing van Askar Akajev tot president. Op 31 augustus 1991 verklaarde Kirgizië zich onafhankelijk van de Sovjet-Unie. De republiek paste de grondwet aan, veranderde de Engelse en Russische spelling zodat deze overeenkwam met de Kirgizische term en herstelde de inheemse naam van de hoofdstad: Bisjkek.

Na de onafhankelijkheid hanteerde Kirgizië een sterk presidentieel model. Ontevredenheid over Akajevs steeds autoritairder wordende bewind leidde tot de "Tulpenrevolutie" van 2005, die Koermanbek Bakijev aan de macht bracht. Ook Bakijevs regering kampte met constitutionele geschillen en beschuldigingen van verkiezingsfraude. In 2010 leidde onrust onder de bevolking tot een verdere transitie, en ontstond er een hybride parlementair-presidentieel systeem. In het daaropvolgende decennium leidden verschuivende machtsverhoudingen tussen de uitvoerende en wetgevende macht tot een semi-presidentieel systeem, totdat hervormingen in 2021 de dominante presidentiële rol herstelden. Gedurende deze periode laaiden etnische spanningen – met name tussen Kirgizische en Oezbeekse gemeenschappen – op in de zuidelijke provincies, terwijl economische tegenspoed en omstreden verkiezingen tot periodieke protesten leidden.

Ongeveer 80 procent van Kirgizië ligt boven de 1500 meter. Bergtoppen overstijgen vaak de 7000 meter; Jengish Chokusu (voorheen de Pobeda-piek) reikt tot 7439 meter aan de Chinese grens en is daarmee de noordelijkste bergtop ter wereld boven de 7000 meter. Valleien – met name die van de rivieren Naryn en Kara Darja – slingeren zich tussen bergruggen en voeden de Syr Darja, die ooit het Aralmeer bereikte voordat het water werd omgeleid voor de irrigatie van katoen in de stroomafwaarts gelegen staten. De Chu-rivier stroomt door het noorden voordat hij Kazachstan binnenstroomt. Zware winterse sneeuwval veroorzaakt overstromingen in het voorjaar die de rivieroevers vervormen en nederzettingen stroomafwaarts bedreigen, terwijl de afstromende wateren talloze waterkrachtcentrales van stroom voorzien.

Issyk-Kul, een zoutmeer op 1607 meter hoogte in het noordoosten van de Tiensjan, is na het Titicacameer het op één na grootste bergmeer ter wereld. De naam, die in het Kirgizisch "warm meer" betekent, verwijst naar de afwezigheid van winterijs ondanks de ijskoude luchttemperaturen. Het landbouwareaal beslaat minder dan 8 procent van de totale oppervlakte; akkerbouwpercelen concentreren zich in de noordelijke vlakten en aan de rand van het Ferganabekken. Beboste hellingen met naaldbomen maken plaats voor alpenweiden, uitlopers van semi-woestijnen en lager gelegen woestijnen, die zeven verschillende ecosystemen op het land ondersteunen. In 2019 stond Kirgizië volgens een wereldwijd onderzoek op de dertiende plaats wat betreft de integriteit van het boslandschap.

Continentale invloeden domineren, maar de hoogte zorgt voor regionale contrasten. De Ferganavallei kent subtropische hitte, met zomertemperaturen van bijna 40 °C en milde winters. De noordelijke uitlopers kennen gematigde omstandigheden. Binnen de hoge bergketens variëren de omstandigheden van droog continentaal tot polair; sneeuw blijft een groot deel van het jaar boven de 3000 meter liggen. In de winter kunnen temperaturen onder de –20 °C liggen in blootgestelde gebieden, wat leidt tot zware sneeuwbedekking, zelfs in sommige lager gelegen bekkens, gedurende perioden van meer dan een maand. In de laaglanden is het in januari gemiddeld ongeveer –6 °C, terwijl het in juli gemiddeld 24 °C is.

Kirgizië is verdeeld in zeven regio's (oblustar) en twee steden van nationaal belang – Bisjkek en Osj – die buiten de regionale jurisdictie vallen. De regio's zijn onderverdeeld in vierenveertig districten (aymaqtar), elk onder toezicht van een gouverneur (akim) die door de president via regionale autoriteiten wordt benoemd. Districten zijn verder onderverdeeld in plattelandsgemeenten (ayyl ökmötü), die dorpen omvatten zonder aparte gemeentelijke status. De regio's zijn: Batken, Chüy, Jalal-Abad, Naryn, Osj, Talas en Issyk-Kul. Elke regio weerspiegelt een eigen landschap en economisch profiel – van de bergachtige afgelegenheid van Naryn tot de agrarische uitgestrektheid van Chüy.

Kirgizië staat op de 117e plaats op de Human Development Index en is, na Tadzjikistan, het op één na armste land van de Centraal-Aziatische landen. De overgangseconomie is sterk afhankelijk van de export van mineralen – met name goud, steenkool en uranium – en van geldovermakingen van naar schatting 800.000 Kirgiezen die in het buitenland werken, voornamelijk in Rusland. De staatsbank, de Nationale Bank van de Kirgizische Republiek, beheert de uitgifte van valuta – de Kirgizische som (KGS) – en stemt het monetaire beleid af op de fiscale hervormingen. Na de val van de Sovjet-Unie verdwenen de exportmarkten, wat leidde tot pijnlijke aanpassingen: stopzetting van prijssubsidies, invoering van een belasting over de toegevoegde waarde en vermindering van de overheidsuitgaven. De toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie op 20 december 1998 markeerde een verbintenis tot liberalisering.

De landbouw droeg in 2002 meer dan 35 procent bij aan het bbp en bood werk aan ongeveer de helft van de beroepsbevolking. De veeteelt domineert, met schapen, runderen en paarden die op bergweiden worden gehouden en wol, vlees en zuivel produceren. De landbouw richt zich op tarwe, suikerbieten, aardappelen, katoen en tabak, hoewel de hoge importkosten voor agrochemicaliën en brandstof de mechanisatie beperken, waardoor veel kleine boeren paarden en handarbeid moeten inzetten. De verwerking van landbouwproducten, met name die van zuivel, vlees en katoen, biedt investeringsmogelijkheden.

Minerale rijkdom vormt de basis voor de metallurgie: de goudwinning in de Kumtor-mijn heeft buitenlandse partners aangetrokken, ondanks zorgen over het milieu. De ontwikkeling van waterkrachtcentrales maakt gebruik van afstromend water uit de bergen, wat de export van elektriciteit kan vergroten. De reserves aan aardolie en aardgas blijken verwaarloosbaar, waardoor er import nodig is om in de binnenlandse behoeften te voorzien.

In augustus 2020 bedroeg de bevolking ongeveer 6,59 miljoen, waarvan 34,4 procent jonger dan 15 en 6,2 procent ouder dan 65; stedelingen vormen ongeveer een derde van het totaal, wat neerkomt op een gemiddelde dichtheid van 25 mensen per vierkante kilometer. Etnische Kirgiezen vormen 77,8 procent; Oezbeken vertegenwoordigen 14,2 procent, grotendeels in het zuiden; Russen vormen 3,8 procent, geconcentreerd rond Bisjkek en Tsjtsjoe. Kleinere groepen zijn onder meer Dungans, Tadzjieken, Oeigoeren, Kazachen en anderen, samen meer dan 80 verschillende gemeenschappen. Sinds de onafhankelijkheid is het aandeel etnische Kirgiezen gestegen van ongeveer 50 procent in 1979 tot meer dan 70 procent in 2013, omdat veel Russen, Oekraïners en Duitsers emigreerden.

Kirgiezen beoefenden traditioneel seizoensgebonden veeteelt, waarbij ze in de zomer hun vee naar hooglandweiden (jailoo) brachten en in draagbare ronde tenten, joerten genaamd, verbleven. Oezbeken en Tadzjieken daarentegen hielden zich bezig met geïrrigeerde landbouw in de Fergana-vlakte. Hoewel de migratie naar de stad is toegenomen, blijven deze patronen bestaan ​​op het platteland. In de Global Hunger Index van 2024 stond Kirgizië op de 36e plaats van de 127 landen, met een score van 6,8 als een land met weinig honger.

Kirgizisch, een Turkse taal die afstamt van het Kiptsjak, is de staatstaal; Russisch heeft sinds 2000 een co-officiële status. Kirgizisch gebruikt het Cyrillische schrift dat in 1941 werd ingevoerd. Een hervorming op basis van het Latijn, gemodelleerd naar de overstap van buurland Kazachstan, staat nog steeds ter discussie; in april 2023 schortte Rusland de zuivelexport op nadat de voorzitter van de taalcommissie een overgang naar het Latijn had voorgesteld. Nationale omroepen en gedrukte media werken in beide talen, hoewel Russische media – gesteund door Moskou – een sterke kijkdichtheid behouden, vooral in stedelijke en noordelijke districten. In Bisjkek gaven enquêtegegevens uit 2020 aan dat 55,6 procent van de huishoudens thuis Russisch sprak, 43,6 procent Kirgizisch; landelijk gesproken sprak 70,9 procent Kirgizisch in eigen land. Zakelijke en officiële aangelegenheden worden vaak in het Russisch gevoerd, hoewel parlementaire vergaderingen nu standaard in het Kirgizisch plaatsvinden met simultaanvertaling.

De islam overheerst: het CIA World Factbook schatte in 2017 dat 90 procent van de burgers zich identificeert als moslim, voornamelijk niet-confessioneel of soenniet volgens de Hanafitische school. Uit zelfidentificatieonderzoeken uit 2012 bleek echter dat 64 procent simpelweg "moslim" noemde, terwijl slechts 23 procent soenniet specificeerde. Tijdens de Sovjettijd had het atheïsme officieel de overhand; sinds de onafhankelijkheid zijn religieuze naleving en moskeebouw toegenomen, gepaard gaand met oproepen om spirituele waarden te herstellen. Een Pew-rapport uit 2009 registreerde een aanhang van 86,3 procent tot de islam. Kleine christelijke minderheden – voornamelijk Russisch-orthodox, Oekraïens-orthodox, luthers, wederdopers en rooms-katholiek – vormen ongeveer 7 procent. Jehova's Getuigen tellen tussen de 5.000 en 10.000 aanhangers. Een handvol joden, voornamelijk Buchari en Asjkenazisch, is overgebleven. Naast boeddhistische gebruiken bestaan ​​er ook volks- en soefitradities, zoals het vastmaken van gebedsvlaggetjes aan heilige bomen.

De topografie van de Alpen beperkt de wegen tot smalle valleien en hoge passen – vaak boven de 3000 meter – die blootstaan ​​aan lawines en aardverschuivingen. Een moderne noord-zuid snelweg die Bishkek en Osh verbindt, voltooid met steun van de Aziatische Ontwikkelingsbank, verbeterde de toegang tussen de valleien van de Tsjoej en de Fergana. Er bestaan ​​plannen voor een oostelijke aftakking richting China. De totale weglengte bedraagt ​​ongeveer 34.000 km, waarvan 22.600 km verhard; onverharde gedeelten, goed voor 7700 km, worden gevaarlijk bij natte omstandigheden.

De spoorinfrastructuur, aangelegd zonder rekening te houden met latere grenzen, omvat nu zo'n 370 km breedspoor, dat spaarzaam wordt gebruikt vanwege de verbroken verbindingen met Oezbekistan en Kazachstan. In 2022 werd begonnen met de aanleg van een 186 km lange verlenging van Balykchy naar Karakeche voor het transport van steenkool; in juni 2023 werd een lijn tussen Balykchy en Bisjkek geopend. De aanleg van een spoorlijn tussen China, Kirgizië en Oezbekistan, onderdeel van het Belt and Road Initiative, start naar verwachting in juli 2025 en beslaat 523 km door de drie staten.

De luchtvaart concentreert zich op Manas International Airport bij Bisjkek, met routes naar Moskou, Almaty, Istanbul en Dubai. Osh Airport biedt dagelijkse vluchten naar de hoofdstad en vluchten naar grote Russische en Centraal-Aziatische steden. Jalal-Abad onderhoudt verbindingen met Bisjkek en seizoensgebonden verbindingen met Issyk-Kul. Veel vliegvelden uit het Sovjettijdperk zijn nog steeds inactief of beperkt tot militair gebruik. Kirgizische luchtvaartmaatschappijen staan ​​vanwege veiligheidsoverwegingen op de verboden lijst van de Europese Unie.

Berglandschappen, bergmeren en cultureel erfgoed kenmerken de aantrekkingskracht van Kirgizië. Aan de noordkust van Issyk-Kul liggen de resorts Cholpon-Ata, Kara-Oi en Bosteri; het jaarlijkse aantal bezoekers piekte in 2006-2007 boven de miljoen, voordat de regionale instabiliteit het aantal bezoekers deed afnemen. De Alay-vallei en het Son-Kul-meer trekken herders en trekkers aan tijdens het nomadisme in de zomer. Natuurreservaat Sary-Chelek biedt wandeltochten langs gletsjermeren en gemengde bossen. De stenen karavanserai van Tash Rabat, daterend uit de vijftiende eeuw, staat langs voormalige Zijderoutes. De Burana-toren, een minaret uit de tiende eeuw nabij Tokmok, doet denken aan de hoofdstad van Balasagun. Nationaal Park Ala Archa, op een half uur rijden van Bisjkek, heeft toppen van meer dan 4000 meter en gemarkeerde wandelpaden.

Stadsbezoekers verkennen de pleinen, musea en bazaar van Bishkek uit de Sovjettijd; de uitgestrekte openluchtmarkt van Osh vindt dagelijks plaats in de buurt van Sulaiman-Too, de enige UNESCO-werelderfgoedlocatie van het land. Plattelandsdorpjes zoals Arslanbob, bekend om zijn walnotenbossen en islamitische bedevaartsoord, of Kochkor, een toegangspoort tot Song-Kul-trektochten, tonen lokale ambachten en pastorale levenswijzen. Reizigers kunnen in joerts verblijven, beshbarmak en manti proeven en festivals bijwonen met paardensport, muziek en orale poëzie. In sommige valleien worden ook jacht-, vis- en heliski-diensten aangeboden.

Gezien de verwesterde sociale normen – ondanks de nominale moslimmeerderheid – blijven de kledingvoorschriften in steden soepel, hoewel conservatieve kleding wordt aangeraden in zuidelijke plattelandsdistricten. Kleine criminaliteit is de laatste jaren toegenomen; voorzichtigheid is geboden na zonsondergang in stedelijke kernen. Hulpdiensten reageren op 101 (brandweer), 102 (politie) en 103 (medisch), met het internationale netnummer +996.

Kirgizië combineert een ruige geografie met duurzame culturele gebruiken en een geschiedenis gevormd door imperialisme en revolutie. De economie is afhankelijk van geldovermakingen en grondstoffenwinning, maar streeft tegelijkertijd naar diversificatie door middel van waterkracht en toerisme. Taalkundige dualiteit onderstreept complexe identiteiten, en het religieuze leven combineert traditie met seculier bestuur. Verbeteringen in het transport blijven de kloof tussen de bergen overbruggen, zelfs nu regionale integratieprojecten opdoemen. Voor wie de passen en valleien doorkruist, biedt Kirgizië een landschap dat zowel veeleisend als fascinerend is, een republiek die evenzeer wordt bepaald door haar contouren als door haar inwoners.