Lisabon – Grad ulične umjetnosti
Lisabon je grad na portugalskoj obali koji vješto spaja moderne ideje sa privlačnošću starog svijeta. Lisabon je svjetski centar ulične umjetnosti iako…
Na sjeverozapadnoj obali Grčke, gdje se surove planine Epira susreću sa blistavim rubom Jonskog mora, Parga se uzdiže poput relikvije nekog drugog vremena. Nije baš ostrvo, a ni u potpunosti kopneni duh, ali ovaj grad nosi svoje kontradikcije s gracioznošću. Smještena između Preveze na jugu i Igumenice na sjeveru, a udaljena samo šesnaest milja od Krfa, Parga ne nudi grandiozne dolaske brodom. Ne pojavljuje se na vidiku sa ceremonijom. Umjesto toga, otkriva se polako - okrečena i obasjana suncem - penjući se uz zelenu padinu u urednim, oslikanim slojevima, spuštajući se u mirni, kružni zaljev poput amfiteatra posvećenog moru.
Vekovima je grad nosio nadimak „Epirska nevjesta“, a ponekad i „Jonska nevjesta“ – epiteti koji, iako romantični, više aludiraju na geografiju i izdržljivost nego na sentimentalni eksces. Pargu ne definiše samo ljepota, već i neobična kohezija forme i funkcije: njene amfiteatralne ulice, krovovi od crvenog crijepa uvučeni jedan iza drugog poput presavijenog platna, njen prkos istorijskim silama koje su je pokušale izbrisati.
Od uskih uličica koje se protežu kroz njegov pješački Stari grad - gdje zrak često nosi miris bora i morske soli - do tihih terasa s pogledom na maslinike koji su ovdje ukorijenjeni još od mletačkog dekreta, grad kao da šapuće i o preživljavanju i o samoći. Iza fotogeničnog spokoja krije se bogata i često nasilna historija, ispisana u raspadajućem malteru njegovog mletačkog zamka i prašnjavim zapisima prognanih porodica.
Ipak, Parga nikada nije bila izolovana. Iako se nalazi na kopnu, njen puls je uvijek bio pomorski. Jonsko more, u svojoj mirnoj bistrini, djelovalo je manje kao barijera, a više kao most - povezujući Pargu ne samo sa obližnjim ostrvima, već i sa carstvima i ambicijama raznolikim poput Venecije, Francuske, Rusije, Britanije i Osmanlija. Ovaj paradoks - udaljenog, otočnog grada koji se ipak nalazio na raskrsnici carskih manevara - definiše Pargin historijski i kulturni DNK.
Korijeni Parge sežu duboko u antiku, mnogo prije nego što se njeno ime pojavilo u formalnim dokumentima. Regija je nekada bila dio područja Tesproćana, drevnog grčkog plemena koje se često pojavljuje u Homerovim stihovima, poznatog po svojim srdačnim odnosima s kraljevstvom Itake. Ova veza smješta regiju - ako ne i samu Pargu - u mitsku orbitu Odiseja.
Fizički dokazi ranog naseljavanja najjasnije se pojavljuju u obližnjim mikenskim tolos grobnicama. Ove kružne strukture u obliku košnice - tihe i neukrašene - sugeriraju da ljudsko prisustvo u tom području datira najmanje iz drugog milenijuma prije nove ere. Kasnije, tokom posljednjih godina helenističke ere, naselje Toryne zauzimalo je prostor koji danas zauzima Parga. Naziv "Toryne", izveden od grčke riječi za kutlaču, odnosi se na oblik zaljeva - blage udubine urezane u obalu. To drevno ime je od tada izblijedjelo, zamijenjeno sa "Parga", terminom vjerovatno slavenskog porijekla, prvi put zabilježenim 1318. godine.
Do tada je područje počelo poprimati oblik i identitet koji danas prepoznajemo. Ali srednjovjekovna Parga, za razliku od svojih drevnih prethodnika, bila je pijun na turbulentnoj tabli. Kako je Bizantsko Carstvo slabilo, regionalni vladari su se borili za teritoriju, često se obraćajući moćnim autsajderima radi pritiska. Godine 1320., Nikola Orsini, despot Epira, pokušao je ustupiti Pargu Mletačkoj Republici u zamjenu za podršku protiv Bizantinaca. Venecija je odbila. Međutim, grad nije dugo ostao izvan dohvata Venecije.
Kada je Parga konačno došla pod mletačku kontrolu 1401. godine, nije jednostavno preuzeta; već je usvojena. Grad je postao eksklava Krfa, kojom je upravljao kastelan koji je gradom upravljao u ime Venecije. Ovaj aranžman, formalizovan osmansko-mletačkim ugovorom iz 1419. godine, označio je početak više od tri vijeka mletačkog učešća - godina koje će definirati građanski identitet, ekonomsku orijentaciju i odbrambenu arhitekturu Parge.
Da bi utvrdili naselje, Mlečani su sarađivali s Normanima s Krfa, obnavljajući raniju tvrđavu koja je nekada štitila obalu od piraterije. Verzija tvrđave koja se danas uzdiže nad Pargom sadrži slojeve ovih intervencija - podignute zidove, proširene kule i postavljene cisterne tokom narednih decenija. Čak je i mol koji čini današnju luku bio mletački projekat, izgrađen 1572. godine radi poboljšanja pristupa moru.
Mletačka vladavina donijela je stabilnost, ali i očekivanja. Administracija je nametnula zahtjev da se maslinici ekstenzivno uzgajaju - poljoprivredna strategija koliko i odbrambena. Maslinici su služili ne samo kao ekonomski motori, već i kao sredstvo za zaštitu zemlje od napuštanja. Prese za masline izgrađene tokom ovog doba i danas su vidljive, neke sačuvane kao muzeji, druge prenamijenjene, ali sve nagovještavaju vrijeme kada su masline bile više od osnovne hrane - one su bile životna snaga Parge.
Uprkos povremenim osmanskim napadima, posebno sredinom petnaestog stoljeća, Parga je ostala lojalna Veneciji. Godine 1454., mletački senat odgovorio je na povećani osmanski pritisak odobravajući građanima desetogodišnje oslobođenje od poreza - gest koji je naglasio i strateški značaj grada i njegovu nesigurnost. Mala romaniotska jevrejska zajednica pojavljuje se u zapisima iz 1496. godine, što ilustruje pluralistički karakter grada pod mletačkom tolerancijom.
Šesnaesti vijek donio je nove previranja. Antiosmanski pobunjenici pod vodstvom Emanuela Mormorisa djelovali su iz Parge, ulazeći u sukobe duž epirske obale. Tokom ovog perioda, Parga se suočavala s ponovljenim sukobima s Margaritijem, susjedom pod osmanskom vlašću. Ipak, kroz opsade i sukobe, grad je opstao, ohrabren savezom s Venecijom i nesigurnom autonomijom kao kršćansko selo u regiji kojom su pretežno vladali muslimani.
Pad Mletačke Republike 1797. godine pokrenuo je niz stranih okupacija. Francuska je preuzela kontrolu, dodijelivši Pargi status slobodnog grada. Francuze su ubrzo raselili Rusi, koji su zauzeli područje 1799. godine i uključili ga u kratkotrajnu Jonsku Republiku. Ta republika se, zauzvrat, ponovo predala francuskoj vlasti nakon Tilsitskog sporazuma 1807. godine.
Ova druga francuska uprava ostavila je svoj trag na krajoliku. Tvrđava je izgrađena na otočiću Panagia, malom stjenovitom izbočenju u zaljevu Parge, kao mjera predostrožnosti protiv osmanske agresije. Tenzije između Francuske i Ali-paše od Janjine tinjale su tokom ovog perioda, a obje strane su manevrirale za utjecaj u regiji. Dok su francuski oficiri razmatrali korištenje svojih albanskih trupa kako bi izazvali Ali-pašu na kopnu, njihovi planovi se nikada nisu ostvarili.
Nakon Napoleonovog pada 1815. godine, Britanci su se pojavili kao arbitri u jonskim poslovima. Na zahtjev Parganaca, koji su se bojali Ali-pašinih ambicija, od Britanije je zatraženo da ponudi zaštitu. Ipak, u roku od dvije godine, Britanci su odlučili ustupiti Pargu Osmanlijama - čin koji je ostao u lokalnom sjećanju kao teška izdaja. Odluka je navodno bila opravdana Rusko-turskom konvencijom iz 1800. godine, koja je predviđala da se takve teritorije mogu vratiti pod osmanski suverenitet.
Međutim, za stanovnike Parge, pravni argumenti su bili prazna utjeha. Godine 1819. izabrali su progonstvo umjesto pokornosti. Gotovo cijelo stanovništvo - oko 4.000 stanovnika - pobjeglo je na Krf. U činu svečanog prkosa, iskopali su kosti svojih predaka i spalili ih, noseći pepeo i vjerske ikone preko mora. Ovo nije bilo puko preseljenje; to je bila pogrebna povorka za domovinu koju su odbili predati.
Iznad evakuiranog grada, mletačka tvrđava stajala je napuštena - njene kule prazne, a zidovi odjekujući odsustvom života. Gotovo čitav vijek, citadela je bdjela nad gradom koji više nije pripadao njoj samoj. Prelazila je iz ruku u ruke - mletačke, francuske, ruske, britanske, osmanske - ali nikada nije izgubila prepoznatljivost koju su u nju urezali geografija, klima i dugotrpljiva volja njenog naroda.
Godine 1913, nakon Balkanskih ratova i uspješne grčke aneksije Epira, prognani Parganiti su se vratili. Ali njihov povratak kući nije bio ushićen. Tvrđava je bila oskrnavljena. Ali-paša je, tokom svog kratkog vlasništva, unutar zidina uspostavio harem. Građani koji su se vratili srušili su ga kamen po kamen, što je bio čin simboličnog pročišćenja.
Od tada, Parga se nikada više nije istinski poklonila stranoj vlasti. Izdržala je previranja dvadesetog stoljeća, uključujući njemačku okupaciju tokom Drugog svjetskog rata, i polako se preoblikovala ne kao bojno polje, već kao destinacija. Danas turizam pokreće lokalnu ekonomiju, a amfiteatralni raspored grada i blistave plaže privlače posjetioce koji traže nešto mirnije od komercijaliziranijih grčkih otoka.
Ali iza boja i mira krije se grad izgrađen ne samo na kamenu, već na principu - gdje je izgnanstvo bilo poželjnije od predaje, i gdje je more oduvijek nudilo i prolaz i zaštitu.
Malo je epizoda iz prošlosti Parge koje su dublje urezane u identitet grada od masovnog egzodusa 1819. godine. Izdani od strane Britanaca, prodani Osmanskom carstvu bez njihovog pristanka i suočeni s mogućnošću pokoravanja Ali-paši - čija je brutalna vladavina bila poznata čak i u nestabilnom okruženju Osmanskog Epira - stanovnici Parge donijeli su izbor koji je bio i tragičan i odlučan.
Umjesto da žive pod osmanskom vlašću, skoro 4.000 stanovnika masovno je otišlo na Krf. Evakuacija je bila ritualna i simbolična. Na Veliki petak, uz zvonjavu crkvenih zvona, parganske porodice su iskopale posmrtne ostatke svojih predaka sa lokalnih groblja. Kosti su kremirane, a njihov pepeo pohranjen pored svetih ikona i relikvija, formirajući karavan sjećanja koji je plutao prema zapadu preko Jonskog mora. To nije bila migracija u potrazi za prilikom, već žrtveno povlačenje - napor da se sačuva identitet i vjera suočeni sa uočenim skrnavljenjem.
Gotovo čitav vijek, Parga je bila sablasno naselje, njena mletačka tvrđava stajala je u budnom stavu nad praznom lukom i zatvorenim nastambama. Ali-paša je uspostavio harem unutar tvrđave - čin koji se smatrao i političkom izjavom i ličnim zadovoljstvom. Ova uvreda samo je produbila gorčinu koju su osjećali oni u egzilu.
Kada je Grčka ostvarila pobjedu u Balkanskim ratovima i Parga je formalno uključena u modernu grčku državu 1913. godine, potomci tih prvobitnih Parganaca su se vratili. Njihov povratak nije obilježio trijumf, već tiho, mukotrpno suočavanje s ožiljcima izdaje. Tvrđava je bila oskrnavljena; građani koji su se vratili uklonili su kamenje u simboličnom nastojanju da izbrišu sjećanje na osmansku okupaciju. Ipak, građevina je ostala - u ruševinama, oštećena od vremenskih utjecaja, ali i dalje namećući svoje mjesto iznad zaljeva.
Moderna Parga se drži strmog terena poput bršljana. Grad se amfiteatralno proteže od venecijanskog zamka do mora, a njegov slojevit raspored krovova od crvenog crijepa i pastelnih fasada odražava mediteranski žargon koji se češće povezuje s grčkim otocima. Ipak, nedvojbeno pripada kopnu - dostupna je cestom, povezana je planinama i morem, ukorijenjena u složenoj historiji različitoj od kikladskog ideala.
Ono što razlikuje urbani karakter Parge nije samo njena arhitektura, iako je estetika upečatljiva. To je način na koji se prostor koristi i oblikuje - uski prolazi okruženi kamenim zidovima, stepenaste uličice gdje se miris origana širi iz kuhinjskih prozora, trgovi u hladu starih stabala gdje starješine razgovaraju tihim glasovima uz gorku kafu. Grad se opire širenju; njegova geografija to sprečava. Sve se savija, uzdiže i vraća.
U srcu Starog grada nalazi se pješačka zona gdje automobili nisu dobrodošli i nepotrebni. Posjetioci koji dolaze automobilom moraju ostaviti svoja vozila na za to predviđenim mjestima za parkiranje i nastaviti pješice. Ovo prisilno usporavanje potiče na uranjanje u svijet. Jedini odgovarajući tempo u Pargi je ljudski - odmjeren, pažljiv i bez žurbe.
Uprkos skromnoj populaciji, Parga prima značajan broj sezonskih posjetilaca. Turizam je sada primarni ekonomski motor, ali za razliku od mnogih drugih obalnih naselja koja su u potpunosti preoblikovana potražnjom posjetilaca, Parga je zadržala osjećaj kontinuiteta. Maslinjaci i dalje definiraju zemlju koliko i more. Uzgoj maslina - uveden i propisan za vrijeme mletačke vladavine - ostaje izvor prihoda za mnoge. Generacijsko znanje, u ovom slučaju, nikada nije izgubljeno zbog izgnanstva ili nezainteresovanosti.
Venecijanski zamak ostaje najimpozantnija znamenitost Parge. Do tvrđave se pješice dolazi vijugavom, popločanom stazom obrubljenom bugenvilijom i povremenim mačkama. Danas je tvrđava izdubljeni spomenik - kamen i nebo, luk i jeka. Njena originalna struktura datira iz normanskog perioda, s velikim rekonstrukcijama koje su Mlečani proveli u 15. i 16. vijeku. Topovske rupe i dalje su usmjerene prema horizontu. Mahovina se lijepi za napukle bedeme. Zrak miriše na morsku sol i majčinu dušicu.
Sa njegovih bedema, cijeli grad se prostire ispod - okrečeni zidovi, crijepni krovovi, odsjaj usidrenih ribarskih brodova, a iza njih, Jonsko more koje se proteže prema Krfu. Ovaj pogled otkriva ono što su Mlečani nekada znali: Parga nije bila samo lokalno uporište. Bila je to strateško čvorište na spornoj granici između carstava, religija i trgovačkih puteva.
Međutim, mnogo stariji od tvrđave je arheološki zapis koji okružuje Pargu. Mikenske tolos grobnice - grobne komore u obliku košnice uklesane u stijenu - svjedoče o stanovanju ovdje barem od drugog milenijuma prije nove ere. Tesproćani, jedno od drevnih grčkih plemena koje Homer često spominje, nekada su ovu obalu nazivali domom. Njihove interakcije s Itakom i Odisejem zabilježene su u epskim stihovima, iako s više poetske slobode nego empirijskih detalja.
Toryne, helenistički grad koji se nekada nalazio na ovom mjestu, dobio je ime od grčke riječi za kutlaču – očigledno inspirisane zakrivljenim oblikom plaže. Iako je od Torynea ostalo malo vidljivih ruševina, njegovo ime je preživjelo u tekstovima i lokalnom sjećanju, formirajući još jedan sloj u stratigrafiji identiteta Parge.
Među najkontroverznijim ličnostima Parge je Ibrahim-paša - čovjek rođen u grčkoj pravoslavnoj porodici u Pargi, zarobljen kao dijete i na kraju uzdignut na drugu najvišu poziciju u Osmanskom carstvu. Njegov rani život čita se kao basna ispričana na bizantskom dvoru: sin ribara, vjerovatno govorio slavenskim dijalektom, otet u ratno vrijeme, obrazovan u Manisi i na kraju se sprijateljio s mladim princom po imenu Sulejman.
Taj princ je postao Sulejman Veličanstveni. Ibrahim je postao njegov veliki vezir.
Ibrahim-pašino naslijeđe u Turskoj je izuzetno značajno. Kao pokrovitelj umjetnosti i diplomatije, pregovarao je o trgovinskim sporazumima s katoličkom Evropom, uveo administrativne reforme u Egiptu i služio kao ključni arhitekt osmanske vanjske politike. Mletačke diplomate su ga prozvale "Ibrahim Veličanstveni". Savladao je najmanje pet jezika i bio je poznat po svom muzičkom talentu i filozofskim interesima.
Ali u Pargi je njegovo sjećanje složeno - ako se uopšte i priznaje. Dok ga turski historičari smatraju figurom kulturne sinteze i carske snage, njegov doprinos osmanskoj vojsci i prelazak na islam prikrivaju svaki lokalni ponos zbog njegovog porijekla. Jedini trag njegove veze s Pargom može se naći u osmanskim matičnim knjigama. Čak je i njegov povratak - prema većini izvještaja, doveo je roditelje u Istanbul - bio ličan, a ne javan.
Međutim, njegov pad je bio dramatičan. Zadavljen 1536. godine po naređenju istog sultana koji ga je nekada smatrao bratom, Ibrahimova smrt bila je rezultat dvorskih intriga, ljubomore i neraskidive napetosti između blizine moći i paranoje koju ona rađa. Njegova smrt nije ostavila spomenik u Pargi - samo opominjuću priču o ambiciji i prolaznosti.
Nasuprot tome, naslijeđe Ali-paše iz Janjine je teže ignorisati. Kao mnogo direktniji antagonist u historijskoj drami Parge, Ali-pašini napori da dominira regijom definirali su politički pejzaž zapadne Grčke krajem 18. i početkom 19. stoljeća. Poznat po svojoj nemilosrdnosti i lukavstvu, bio je i strah i nevoljno divljen.
Ali-pašina uloga u historiji Parge kulminirala je prisilnom cesijom grada od strane Britanaca i naknadnim protjerivanjem njegovog stanovništva. Ali on je bacio dužu sjenu prije tog događaja. Diplomatske veze s Napoleonom Bonaparteom i povremeni pregovori s Britancima pokazuju njegovu vještinu u manipuliranju evropskom dinamikom moći. Bio je despot u klasičnom smislu - nasilan, nepredvidljiv, ali nesumnjivo učinkovit.
Njegovi susreti s engleskim pjesnikom Lordom Byronom 1809. godine doveli su ga u zapadnu književnu svijest. Byron je zabilježio oprečne utiske: strahopoštovanje pred Alijevim bogatstvom, užas pred njegovom okrutnošću. Njihove razmjene simboliziraju dualnost osmanskog Epira - ekstravagantnog i brutalnog, egzotičnog i strahopoštovanja zbog njega.
Danas je Parga manje riznica ruševina, a više živi palimpsest. Njene plaže - Valtos, Krioneri, Lihnos - privlače ljetne gužve, a njihove vode odražavaju istu jonsku plavu boju koja je nekada prevozila mletačke trgovce i građane u bijegu. Ali njeno srce je u unutrašnjosti, u maslinicima, tavernama s rukom pisanim jelovnicima, starijim mještanima koji još uvijek prepričavaju priče koje iskrivljuju hronologiju i sjećanje.
Turizam možda jeste ekonomska žila kucavica, ali baština ostaje duša. Lokalni festivali spajaju vjerske obrede s građanskim ponosom. Crkvena zvona i dalje zvone uveče. Ikone spašene tokom bijega na Krf 1819. godine su se, u nekim slučajevima, vratile kući.
Šetnja Pargom danas znači lagano koračati kroz vrijeme - ne dozvoliti da vas ono preplavi. Njene ulice ne insistiraju na svojoj historiji, ali je ni ne skrivaju. Tvrđava ostaje otvorena, njeno kamenje toplo na suncu. More nastavlja svoj blagi napad na mol koji su izgradili Mlečani. A ljudi - potomci onih koji su otišli i vratili se - nastavljaju živjeti unutar pogleda i na planinu i na horizont.
Na kraju krajeva, Parga opstaje ne zbog svoje ljepote s razglednica ili čak strateške geografije, već zato što je naučila pamtiti bez gorčine. Grad je upio svoje kontradikcije - mletačke zidine, osmanske duhove, grčku otpornost - i omogućio im da oblikuju mjesto koje se ne čini zaustavljenim u vremenu, već duboko ukorijenjenim u njemu.
Lisabon je grad na portugalskoj obali koji vješto spaja moderne ideje sa privlačnošću starog svijeta. Lisabon je svjetski centar ulične umjetnosti iako…
Svojim romantičnim kanalima, nevjerovatnom arhitekturom i velikim historijskim značajem, Venecija, šarmantni grad na Jadranskom moru, fascinira posjetioce. Veliki centar ovog…
Od nastanka Aleksandra Velikog do svog modernog oblika, grad je ostao svetionik znanja, raznolikosti i lepote. Njegova neprolazna privlačnost proizlazi iz…
Dok su mnogi veličanstveni evropski gradovi i dalje zasjenjeni svojim poznatijim kolegama, to je riznica začaranih gradova. Od umjetničke privlačnosti…
Precizno izgrađeni da budu posljednja linija zaštite za historijske gradove i njihove stanovnike, masivni kameni zidovi su tihi čuvari iz prošlih vremena…
