Jeruzalem

Jeruzalem ligt op een ruig plateau in het Judese gebergte, ongeveer halverwege de Middellandse Zee en de Dode Zee. Al duizenden jaren staat deze stad op het kruispunt van rijk en geloof. De kalkstenen wallen zijn getuige geweest van zowel veroveringen als ceremonies. Ondanks de grimmige contouren van haar omgeving – omringd door de valleien van de Kidron, Hinnom en Tyropoeon – reikt de menselijke invloed van Jeruzalem ver buiten de beroemde muren van de Oude Stad, die nu symbool staan ​​voor zowel blijvende heiligheid als politieke strijd.

Archeologisch bewijs in de Stad van David suggereert dat er al in het vierde millennium v.Chr. kleine, seizoensgebonden kampementen van herders waren. Tegen de late bronstijd noemen Egyptische geschriften de stad Urusalim – waarschijnlijk "Stad van Shalem", naar een Kanaänitische godheid – wat de opkomst van de stad binnen regionale besturen markeert. Rond de tiende eeuw v.Chr. transformeerden lokale heersers, traditioneel geïdentificeerd als koning David en zijn zoon Salomo, de stad op de heuveltop tot het religieuze hart van het koninkrijk Juda. Hoewel de Tempel van Salomo later werd verwoest, had deze een symbolische betekenis die opeenvolgende herbouw- en plunderingen overleefde.

Jeruzalem doorstond tientallen keren een belegering, plundering of aanval – naar schatting meer dan vijftig aanvallen en meer dan veertig machtswisselingen in de daaropvolgende eeuwen. In 1538 voltooide de Ottomaanse sultan Suleiman de Grote de muren die de Oude Stad nog steeds omsluiten. Binnen deze wallen ontstonden vier wijken – Armeens, christelijk, joods en islamitisch. In 1981 werd de plek opgenomen op de Werelderfgoedlijst, hoewel ze nog steeds als bedreigd wordt beschouwd, omdat de stenen de druk van seismische, menselijke en politieke trillingen hebben ondergaan.

Voor Joden is Jeruzalem al sinds de tiende eeuw v.Chr. een belangrijke plaats voor devotie. De Tempelberg, ooit bekroond door de Eerste Tempel, gebouwd door Salomo's zoon, en later door de Tweede Tempel van Herodes, blijft de heiligste plek van het jodendom. De Westelijke Muur – een fragment van de omheining van Herodes – dient als de dichtstbijzijnde toegankelijke gebedsplek. Met het gezicht naar Jeruzalem richten alle synagogen wereldwijd hun heilige arken op dit overblijfsel, wat een blijvende ruimtelijke band versterkt.

De christelijke verbondenheid met Jeruzalem groeide door gebeurtenissen die in het Nieuwe Testament worden beschreven. Pelgrims vereren de Heilig Grafkerk – op de plek die traditioneel in verband wordt gebracht met zowel de kruisiging als het lege graf – als het belangrijkste christelijke heiligdom. Het Cenakel van de Berg Sion, waar volgens de traditie het Laatste Avondmaal plaatsvindt, en de omliggende relikwieën versterken de rol van de stad in de vormgeving van de christelijke liturgie en kunst.

In de islam staat Jeruzalem op de derde plaats, na Mekka en Medina. Vroege moslims richtten hun gebeden naar deze stad, en de islamitische traditie beschrijft Mohammeds nachtelijke tocht van Mekka naar de Tempelberg, vanwaar hij naar de hemel opsteeg. De Rotskoepel, voltooid aan het einde van de zevende eeuw, en de aangrenzende Al-Aqsa-moskee bevinden zich op het heilige terrein en markeren een spirituele band die zich uitstrekt over de hele moslimwereld.

De moderne status van Jeruzalem weerspiegelt haar gelaagde verleden. Het VN-verdelingsplan van 1947 stelde een neutrale internationale zone voor, maar de oorlog van 1948 verdeelde de stad: West-Jeruzalem kwam in handen van Israël, Oost-Jeruzalem – inclusief de Oude Stad – in handen van Jordanië. In 1967 veroverde Israël Oost-Jeruzalem en annexeerde het later onder gemeentelijke jurisdictie, een actie die door het grootste deel van de wereld illegaal werd verklaard. De Israëlische grondwet van 1980 roept de stad uit tot "compleet en verenigd", waar de Knesset, het Hooggerechtshof en de officiële residenties van de president en de premier gevestigd zijn. Ook Palestijnen zien Oost-Jeruzalem als hun toekomstige hoofdstad. Geen van beide claims verzekert brede internationale erkenning, waardoor de stad een draaipunt wordt van Israëlisch-Palestijnse diplomatie en verdeeldheid.

Sinds de negentiende eeuw heeft de ontwikkeling zich uitgebreid tot buiten de 0,9 km² van de Oude Stad. Voorsteden, winkelboulevards en woonwijken tellen nu bijna een miljoen inwoners. In 2022 identificeerde ongeveer 60 procent zich als Joods en 40 procent als Palestijns (moslim en christen samen). Binnen de Oude Stad verdelen smalle straatjes de vier historische wijken nog steeds; daarbuiten getuigen nieuwe wijken van snelle groei en blijvende verdeeldheid.

Gelegen op ongeveer 760 meter boven zeeniveau, hebben de plateaus en heuvels van Jeruzalem – de Olijfberg in het oosten, de Scopusberg in het noordoosten – lange tijd de vestingwerken en vergezichten bepaald. De Kidronvallei strekt zich oostwaarts uit, terwijl het Hinnom-ravijn in het zuiden Bijbelse associaties met oordeel oproept. De Tyropoeonvallei, ooit de middeleeuwse kern in tweeën delend, ligt nu bedolven onder lagen puin.

Water vormt al eeuwenlang een uitdaging. Oude ingenieurs hebben aquaducten, tunnels en waterreservoirs uitgehouwen om de schaarse regenval op te vangen. Tegenwoordig heerst er een semi-aride mediterraan klimaat: hete, droge zomers met een gemiddelde temperatuur van rond de 24 °C in juli en augustus, terwijl de winters milde temperaturen rond de 9 °C in januari brengen en de stad tussen oktober en mei de meeste jaarlijkse neerslag van 537 mm oplevert. Sneeuwbuien zijn zeldzaam; eens in de paar jaar laat een zwaardere storm tijdelijke sneeuwduinen achter.

De bevolkingsomvang van Jeruzalem is herhaaldelijk veranderd. Sinds het einde van de kruistochten waren moslims dominant tot eind negentiende eeuw, toen Joodse immigratie en natuurlijke groei de balans verstoorden. De schattingen voor het begin van de twintigste eeuw lopen uiteen, maar halverwege het decennium vormden Joden de meerderheid. Na 1948 verstoorden grenslijnen opnieuw de gemeenschapspatronen, en tegenwoordig wonen Israëliërs en Palestijnen grotendeels gescheiden in wijken – hoewel de verplaatsingen van mensen en goederen in de praktijk vervagen.

Naast een overwegend Joodse bevolking verrijken aanzienlijke moslimgemeenschappen en kleinere christelijke gemeenschappen het taalkundige, culinaire en culturele leven. Ultraorthodoxe ('Haredi') wijken, voornamelijk in de westelijke wijken, geven de lokale handel en het dagelijkse leven een plechtig karakter. In Oost-Jeruzalem huisvesten nieuwere nederzettingen, gebouwd sinds 1967, bijna 200.000 Joodse inwoners, naast de traditionele Arabische wijken.

De economie van Jeruzalem was ooit bijna volledig afhankelijk van pelgrims, aangetrokken door de heilige plaatsen. Met de staatsstatus werd de Israëlische overheid een toonaangevende werkgever, die duizenden banen in de publieke sector creëerde en particuliere ondernemingen stimuleerde. Hoewel Tel Aviv het financiële centrum van het land blijft, biedt een groeiend hightechcluster – verankerd door de onderzoeks- en ontwikkelingscentra in Har Hotzvim en het Jerusalem Technology Park – een andere dimensie, met multinationals van Intel tot Teva.

Het stadsbeeld is al lang gedomineerd door laagbouw. ​​Recente stadsplannen voorzien echter in een reeks wolkenkrabbers langs Jaffa Road en King George Street, waaronder een geplande toren van 65 verdiepingen. Een complex van twaalf hoogbouw nabij het centrale busstation zal kantoren, hotels, winkels en openbaar vervoer integreren, verbonden door bruggen en tunnels met een nieuwe sneltreinlijn richting Tel Aviv. Plannen voor culturele en juridische complexen onderstrepen de ambities om het centrum te revitaliseren.

Het openbaar vervoersnetwerk van Jeruzalem verbindt de oude kern met de uitgestrekte voorsteden. Het centraal busstation van Jeruzalem, een van de drukste van Israël, verzorgt Egged-, Dan- en Superbus-lijnen door de regio. De lightrail, gelanceerd in 2011, bedient nu drieëntwintig haltes van Pisgat Ze'ev door het stadscentrum naar de berg Herzl, en vervoert dagelijks tot wel 200.000 passagiers. Een hogesnelheidslijn naar Tel Aviv, voltooid in 2019, eindigt bij het ondergrondse station Navon, naast het International Convention Centre.

Belangrijke wegen zijn onder andere de Begin Expressway aan de westflank en Route 60, die zich vlak bij de Groene Lijn uitstrekt. Een gedeeltelijk aangelegde ringweg van 35 km belooft een snellere toegang tot de voorsteden, maar heeft tot discussies geleid over landgebruik en de impact op de gemeenschap. De oude luchthaven Atarot in Jeruzalem werd in 2000 gesloten; voorstellen voor een gezamenlijk Israëlisch-Palestijns vliegveld in de Jordaanvallei, aparte Israëlische en Palestijnse terminals op een herontwikkeld Atarot-terrein en verbeterde spoorverbindingen zorgen ervoor dat luchtvaart op de gemeentelijke agenda blijft staan.

De identiteit van Jeruzalem reikt veel verder dan religieuze pelgrimstochten. Het Israël Museum, met bijna een miljoen bezoekers per jaar, herbergt archeologische schatten en de Dode Zeerollen in de Schrijn van het Boek. Vlakbij zijn het Bible Lands Museum en de Israel Antiquities Authority gevestigd, die academische en publieke betrokkenheid centraal stellen. Het Ticho House en het Rockefeller Museum herinneren aan vroegere tijdperken van wetenschappelijke ontdekkingen.

Podiumkunsten floreren op locaties zoals het Jerusalem Theatre, het Khan Theatre en de Cinematheque, terwijl jaarlijkse evenementen – het Israël Festival, het Jerusalem Film Festival en straattheater in de Oude Stad – de openbare ruimte nieuw leven inblazen. De nationale begraafplaats op de Herzlberg verankert de herdenkingscultuur, en het Holocaustmuseum van Yad Vashem presenteert een plechtig getuigenis van de geschiedenis naast wetenschappelijke bronnen.

Palestijnse culturele instellingen bestaan ​​naast Israëlische. Het Palestijnse Nationale Theater en de Riwaq-behoudsprojecten koesteren het Arabische erfgoed, terwijl het Yabous Cultureel Centrum, de Al-Hoash-galerie en het Edward Said Conservatorium de interculturele dialoog stimuleren. Gezamenlijke initiatieven – zoals de kunstprogramma's van het Abraham Fonds – proberen maatschappelijke verschillen te overbruggen, ook al blijft de politieke realiteit complex.

De hedendaagse kaart van Jeruzalem combineert het oude met het moderne. De ommuurde Oude Stad, slechts één vierkante kilometer groot, omsluit de vier historische wijken en haar drietal heilige plaatsen: de Westelijke Muur, de Heilig Grafkerk en het Al-Aqsa-complex. Het bredere gemeentelijke gebied van Oost-Jeruzalem omvat zowel religieuze wijken als woonwijken, waar moslims, christenen en Joodse wijken van na 1967 wonen. West-Jeruzalem, gebouwd na 1948, fungeert als het burgerlijke en commerciële hart van Israël. Haredi-enclaves accentueren de westelijke sectoren met hun kenmerkende levensritme. Buiten de stedelijke kern behoudt Ein Kerem de sfeer van een heuveldorp, met zijn kerken en galerijen te midden van olijfgaarden.

Jeruzalem verzet zich tegen een eenvoudige typering. De kalkstenen straten echoën van psalmen, preken en oplopende maatschappelijke debatten. De skyline contrasteert met koepels, minaretten en nieuwe hoogbouw. ​​Het blijft een levend palimpsest: heilig voor velen, betwist door sommigen, maar bewoond door iedereen die zich begeeft op het diepe kruispunt van geschiedenis, geloof en moderniteit. In elke steen en elk verhaal onthult Jeruzalem zowel diepe continuïteiten als de druk van verandering – een blijvend bewijs van menselijke aspiratie en complexiteit.